علت تنفر از لمس شدن در کودکان چیست؟

تنفر از لمس شدن (ترس از لمس شدن) یکی از چالش‌های پیچیده‌ایه که بعضی کودکان و خانواده‌ها باهاش مواجه میشن. توی کلینیک باران، من با کودکان زیادی کار کردم که وقتی دستشون رو می‌گرفتم، انگار برق بهشون وصل می‌شد! واکنش‌هایی مثل جیغ کشیدن، گریه کردن، عقب کشیدن یا حتی عصبانیت نشون می‌دادن.

به این حالت در علم کاردرمانی “تدافع لمسی” یا “حساسیت لمسی” گفته میشه. این یعنی کودک به لمس‌هایی که برای بقیه عادی یا حتی خوشاینده، واکنش منفی و شدیدی نشون میده.

اگه شما هم والد کودکی هستید که از لمس شدن بیزاره، اول از همه باید بگم که تنها نیستید! دوم اینکه، این مشکل کاملاً قابل درک و مدیریته. علل شایع تنفر از لمس شدن (ترس از لمس شدن) عبارتند از:

• اختلال پردازش حسی (SPD)
• ارتباط با طیف اوتیسم
• اضطراب و تجارب منفی گذشته
• مشکلات پزشکی و پوستی
• خلق و خو و مراحل رشدی خاص

در ادامه این مقاله، من به عنوان یک پزشک، در مورد هر کدوم از این موارد و راهکارهای عملی که می‌تونید همین امروز در خونه اجرا کنید، صحبت می‌کنم.

لمس گریزی کودک: 5 علت شایع که باید بشناسید

1. اختلال پردازش حسی (SPD): وقتی مغز لمس را اشتباه تفسیر می‌کند

مغز ما مثل یک کامپیوتر پیچیده‌ست که اطلاعات حسی رو دریافت، پردازش و تفسیر می‌کنه. در اختلال پردازش حسی (SPD)، این کامپیوتر خطا میده! در واقع بیش از حد حساس میشه و لمس‌های معمولی رو به عنوان تهدید یا خطر تفسیر می‌کنه.

یادمه سال پیش پسر ۵ ساله‌ای به اسم امیرعلی به کلینیک باران اومد که وقتی مادرش می‌خواست موهاشو شونه کنه، انگار داشت شکنجه میشد! حتی برچسب لباس‌ها رو می‌کند چون احساس می‌کرد دارن پوستشو می‌خراشن. این کودکان ممکنه از این چیزها بدشون بیاد:

• لباس‌های خاص (مخصوصاً زبر، تنگ یا دارای مارک)
• بغل شدن غیرمنتظره یا از پشت
• کثیف شدن دست‌ها با چیزهایی مثل رنگ انگشتی، خمیربازی یا شن
• شستشو یا شانه کردن موها
• لمس شدن توسط دیگران در فضاهای شلوغ مثل صف مدرسه

مهمه که بدونید این واکنش‌ها لجبازی یا بد رفتاری نیست! مغز این کودکان واقعاً این تجربه‌ها رو متفاوت و ناخوشایند احساس می‌کنه.

مقاله کاربردی: علائم اختلال حسی در کودکان چیست؟

2. طیف اوتیسم (ASD): ارتباط حساسیت لمسی با اوتیسم

حساسیت‌های حسی، از جمله تنفر از لمس شدن، یکی از ویژگی‌های رایج در کودکان دارای اوتیسم هستند. البته باید دقت کنیم که:

• همه کودکانی که از لمس شدن متنفرند، لزوماً اوتیسم ندارند.

تفاوت مهم اینه که در اوتیسم، حساسیت لمسی معمولاً با چالش‌های دیگری همراهه: مشکلات ارتباطی-اجتماعی، رفتارهای تکراری و علایق محدود. برای مثال سال پیش دختر ۴ ساله‌ای داشتم که از برخورد بدنش با بعضی پارچه‌ها بیزار بود، ارتباط چشمی محدودی داشت و همچنین به صداهای خاصی وسواس نشون می‌داد.

توجه داشته باشید که تشخیص اوتیسم کار ساده‌ای نیست و به ارزیابی دقیق و جامع توسط تیمی از متخصصان (روانپزشک و کاردرمانگر) نیاز داره. صرفاً حساسیت لمسی برای تشخیص اوتیسم کافی نیست.

3. اضطراب و تجارب منفی گذشته: وقتی لمس یادآور ترس می‌شود

اضطراب مثل یک بلندگوست که همه حس‌ها رو تقویت می‌کنه. وقتی کودکی مضطربه، ممکنه نسبت به همه محرک‌های محیطی، از جمله لمس، حساس‌تر بشه. وقتی در حالت “جنگ یا گریز” قرار داریم، بدنمون به طور طبیعی نسبت به هر چیزی که ممکنه تهدید باشه، هوشیارتر میشه.

همچنین تجارب منفی گذشته هم می‌تونن باعث ترس و بیزاری از لمس بشن. این تجارب می‌تونن شامل موارد زیر باشن:

• اقدامات پزشکی مکرر یا دردناک (مثل خونگیری‌های متعدد)
• آسیب‌دیدگی یا جراحی
• و در موارد نادر، سوءاستفاده

یکی از مراجعین کوچولوی من، سارا، بعد از یک سری درمان‌های پزشکی دردناک، از هر کسی که روپوش سفید می‌پوشید می‌ترسید و اجازه نمی‌داد حتی دستش رو بگیرن.

نکته مهم اینه که آیا واکنش کودک به موقعیت‌ها و افراد خاصی محدوده (مثل سارا) یا یک اتفاق تکراری در همه موقعیت‌هاست؟ این تمایز می‌تونه به فهم ریشه مشکل کمک کنه.

4. عوامل پزشکی و پوستی: بررسی دلایل جسمی احتمالی

گاهی دلایل جسمی و پزشکی می‌تونن باعث تنفر از لمس شدن بشن. مشکلات پوستی مثل اگزمای شدید، آلرژی‌های پوستی، یا شرایطی مثل دردهای عصبی می‌تونن لمس رو برای کودک ناخوشایند یا حتی دردناک کنن.

تجربه‌ای که با یکی از مراجعین کلینیک باران داشتیم درس بزرگی به ما داد. علی، پسر ۶ ساله‌ای بود که از پوشیدن جوراب امتناع می‌کرد و هر وقت به پاهاش دست می‌زدیم به شدت واکنش نشون می‌داد. ما اول فکر کردیم مشکل حسی داره، اما وقتی متخصص پوست معاینه‌اش کرد، متوجه شدیم که یک نوع اگزمای پنهان داره که باعث خارش و درد خفیف اما مداوم پاهاش میشه.

پس قبل از اینکه نتیجه‌گیری کنیم که مشکل صرفاً حسی یا رفتاریه، حتماً باید معاینه پزشکی کامل انجام بشه تا مشکلات جسمی احتمالی رد یا شناسایی بشن.

5. خلق و خو و مراحل رشد: آیا فقط یک مرحله گذراست؟

همه کودکان مثل هم نیستن. بعضی از آن‌ها ذاتاً حساس‌تر، محتاط‌تر یا خجالتی‌ترن و به طور طبیعی به فضای شخصی بیشتری نیاز دارن. این یکی از ویژگی‌های مزاجی و خلق و خوییه که از بدو تولد وجود داره.

همچنین، در برخی از مراحل رشد، کودکان ممکنه نسبت به استقلال و کنترل بدن خودشون حساس‌تر بشن. مثلاً در 2-3 سالگی (دوره مشهور “نه” گفتن)، یا در اوایل نوجوانی، خیلی از بچه‌ها مقاومت بیشتری در برابر بغل کردن، بوسیدن یا سایر ابراز محبت‌های فیزیکی نشون میدن.

مهمه که بین یک ویژگی شخصیتی و یک مرحله رشدی موقت با یک مشکل بالینی مداوم و شدید تفاوت قائل بشیم. کلید این تمایز، شدت واکنش‌ها و تاثیرش بر زندگی روزمره کودک و خانواده‌ست.

مقاله مفید: مهم‌ترین چالش‌های کودکان دارای مشکلات حسی

زنگ خطرها: چه زمانی حساسیت لمسی کودک نیاز به درمان دارد؟

شاید با خودتون فکر می‌کنید: “خب، کدوم بچه‌ای هست که گاهی لجبازی نکنه یا از چیزی خوشش نیاد؟” سوال به‌جاییه. واقعاً چطور باید بفهمیم که مشکل حساسیت لمسی کودکمون به اندازه‌ای جدی هست که نیاز به مداخله تخصصی داشته باشه؟

این چک‌لیست می‌تونه کمکتون کنه تشخیص بدید آیا وقتش رسیده که به دنبال کمک متخصص باشید:

• واکنش‌های هیجانی شدید و غیرقابل کنترل به لمس‌های عادی (جیغ کشیدن، گریه شدید، پرخاشگری)
• اجتناب شدید از فعالیت‌های روزمره به دلیل لمس (مثل حمام کردن، لباس پوشیدن، غذا خوردن، مسواک زدن)
• مشکل در تعامل با همسالان به دلیل ترس از لمس شدن (مثلاً نمی‌تونه با بچه‌های دیگه بازی کنه)
• تاثیر منفی بر روابط والد-کودک (مثلاً مشکل در بغل کردن یا نوازش کردن)
• مشکل در تحمل بافت‌های خاص لباس، غذا یا وسایل بازی
• نشان دادن اضطراب یا استرس قابل توجه قبل یا حین موقعیت‌هایی که لمس ممکنه رخ بده
• مداومت مشکل با گذشت زمان و عدم بهبود یا حتی بدتر شدن با افزایش سن

یادمه مادری به کلینیک باران اومده بود و می‌گفت: “دکتر، بچه من از ۶ ماهگی حتی اجازه نمیده ناخن‌هاشو کوتاه کنم. الان ۴ سالشه و هنوز همینطوره. موقع حموم کردن باید یه نفر نگهش داره و یه نفر سریع بشوردش، چون جیغ می‌کشه و لگد میزنه… دیگه نمی‌دونم چیکار کنم.”

این نمونه‌ای از وضعیتیه که مداخله تخصصی ضرورت داره. اگه حداقل سه مورد از موارد بالا رو در کودکتون مشاهده می‌کنید و این مشکلات بیش از ۶ ماه ادامه داشته، پیشنهاد می‌کنم با کاردرمانگر مشورت کنید.

کاردرمانی حسی: راهکاری کلیدی برای آشتی کودک با لمس

کاردرمانی، به‌ویژه با رویکرد یکپارچگی حسی (SI)، درمان اصلی و تخصصی برای مشکلات پردازش حسی از جمله تنفر از لمس شدن (ترس از لمس شدن) است. ما در کلینیک باران، سال‌هاست که با این روش به کودکان کمک می‌کنیم تا با دنیای لمس آشتی کنن.

اول، ما یک ارزیابی دقیق از وضعیت حسی کودک انجام می‌دیم. بعد از ارزیابی، درمان شروع میشه. کاردرمانی حسی کاملاً با درمان‌های پزشکی معمول متفاوته. ما از فعالیت‌های بازی‌محور و هدفمند در یک محیط کنترل‌شده (اتاق سنسوری) استفاده می‌کنیم. این فعالیت‌ها به تدریج و به شکلی که برای کودک لذت‌بخش و موفقیت‌آمیز باشه، او رو در معرض تجارب لمسی مختلف قرار میدن.

ما از مفهومی به نام “رژیم حسی” (Sensory Diet) هم استفاده می‌کنیم که شامل برنامه‌ای از فعالیت‌های حسی در طول روزه که به تنظیم سطح برانگیختگی حسی کودک کمک می‌کنه.

یکی از موفق‌ترین مراجعین من، دختر ۶ ساله‌ای بود که وقتی اومد کلینیک باران، حتی اجازه نمی‌داد به لباسش دست بزنم، چه برسه به دست‌ها یا صورتش. ما با بازی‌های ساده شروع کردیم. اول فقط اسباب‌بازی‌هاش رو لمس می‌کردم، بعد لباسی که تنش بود و بعد از چند جلسه، تونستیم بازی‌های دست به دست انجام بدیم. بعد از ۴ ماه، اون دختر تونست در جشن تولد دوستش شرکت کنه، بدون اینکه از لمس تصادفی دیگران وحشت کنه. تغییراتی که ما در کاردرمانی می‌بینیم، واقعاً زندگی رو متحول می‌کنه!

7 راهکار عملی برای والدین

خب، حالا که فهمیدیم تنفر از لمس شدن (ترس از لمس شدن) چیه و چرا ایجاد میشه، نوبت به راهکارهای عملیه که می‌تونید همین امروز در خونه پیاده کنید. من این راهکارها رو براساس تجربه‌ای که در کلینیک باران داشتم و بازخوردی که از والدین گرفتم، جمع‌آوری کردم.

نوشته پیشنهادی : بهترین درمان تدافع لمسی چیست؟

1. پیش‌بینی‌پذیری لمس: قبل از لمس، هشدار دهید

تصور کنید توی افکار خودتون غرق هستید و یکهو یکی از پشت بهتون دست می‌زنه. حتی برای ما بزرگسالان هم این اتفاق می‌تونه شوکه‌کننده باشه! برای کودکی که حساسیت لمسی داره، این می‌تونه صد برابر بدتر باشه.

همیشه قبل از لمس کردن کودک، حتی برای کارهای روزمره، به او هشدار بدید. مثلاً:

• “می‌خوام موهاتو شونه کنم، آماده‌ای؟”
• “باید دستت رو بگیرم که از خیابون رد بشیم، خب؟”
• “می‌خوام یه برچسب کوچولو پشت دستت بچسبونم، اشکالی نداره؟”

با تماس چشمی و لحن آروم، این هشدارها رو بدید و منتظر تایید کودک بمونید.

2. احترام به “نه” کودک: هرگز لمس را تحمیل نکنید

این خیلی مهمه: وادار کردن کودک به تحمل لمسی که از اون بیزاره، نه تنها کمکی نمی‌کنه، بلکه مشکل رو بدتر می‌کنه و اعتماد اون رو به شما از بین می‌بره. اگه می‌خواهید کودکتون یاد بگیره که لمس می‌تونه امن باشه، باید اول به مرزهای او احترام بذارید.

به جای اجبار به بوسیدن یا بغل کردن، به اون حق انتخاب بدید:

• “دوست داری دستت رو بگیرم یا خودت راه میری؟”
• “می‌خوای بغلت کنم یا فقط کنارت بشینم؟”
• “بوس می‌خوای یا بزن قدش؟”

یادمه مادری به من می‌گفت: “از وقتی به بچه‌م اجازه دادم خودش انتخاب کنه کی بغلش کنم، اتفاق عجیبی افتاد. دیگه از بغل کردن فرار نمی‌کنه و گاهی خودش میاد برای بغل!”

3. قدرت فشار عمیق: لمس محکم به جای لمس سطحی

اینجا یه راز بزرگ وجود داره که خیلی از والدین نمی‌دونن. بسیاری از کودکان با حساسیت لمسی، لمس‌های محکم و با فشار عمیق رو بهتر از لمس‌های سطحی و قلقلکی تحمل می‌کنن. در واقع، فشار عمیق می‌تونه برای سیستم عصبی آرامش‌بخش باشه.

روش‌های ایجاد فشار عمیق:

• بغل محکم (مثل ساندویچ کردن کودک بین دو بالش نرم)
• استفاده از پتوهای سنگین (می‌تونید یه پتوی معمولی رو چند لا کنید)
• ماساژ با فشار متوسط (نه قلقلکی!)
• فشار روی شانه‌ها و بازوها با دست‌ها

توی کلینیک باران، ما از ابزارهایی مثل جلیقه‌های وزنی استفاده می‌کنیم، اما در خونه می‌تونید راهکارهای ساده‌تری که بالاتر گفتم رو انجام بدید.

4. بازی‌های حسی هدفمند: لمس را سرگرم‌کننده کنید

یکی از بهترین روش‌های کاهش حساسیت لمسی، مواجهه تدریجی و لذت‌بخش با انواع بافت‌ها و لمس‌هاست. اما کلید موفقیت اینه که این کار رو در قالب بازی انجام بدید و کنترلش دست کودک باشه.

چند پیشنهاد بازی حسی:

• جستجوی گنج در ماکارونی: یه ظرف بزرگ پر از ماکارونی خشک کنید و اسباب‌بازی‌های کوچیک رو توش قایم کنید. شروع کنید با اینکه کودک با قاشق دنبال اونها بگرده و به تدریج پیشنهاد بدید که با دست جستجو کنه.
• نقاشی با رنگ انگشتی خاص: رنگ‌های انگشتی رو با کمی شکر یا نشاسته مخلوط کنید تا بافت جالبی پیدا کنه. اول اجازه بدید با قلم‌مو نقاشی کنه و کم کم پیشنهاد استفاده از انگشت‌ها رو بدید.
• خمیربازی تدریجی: از خمیر نرم شروع کنید و به تدریج بافت‌های مختلف مثل شن‌بازی، ژله و اسلایم رو امتحان کنید.
• بازی آب و حباب: آب‌بازی با دما و فشارهای مختلف می‌تونه تجربه خوبی باشه. حباب‌سازی و گرفتن حباب‌ها با دست هم خیلی کمک‌کننده‌ست.

5. انتخاب لباس مناسب: راحتی، اولویت اول

لباس نامناسب می‌تونه یه روز خوب رو به کابوس تبدیل کنه. من همیشه به والدین میگم: “اگه شما مجبور بودید یه لباس خیلی خشن و زبر بپوشید، چقدر می‌تونستید روی کارتون تمرکز کنید؟”

نکات مهم در انتخاب لباس:

• لباس‌های نخی نرم رو انتخاب کنید
• برچسب‌ها رو حتماً ببرید
• از پوشیدن لباس‌های تنگ یا با بافت خاص خودداری کنید
• اجازه بدید کودک در انتخاب لباس‌هاش مشارکت کنه

6. اصلاح روتین‌های روزانه

فعالیت‌های روزمره مثل حمام کردن، مسواک زدن و شانه کردن مو می‌تونن برای کودک با حساسیت لمسی خیلی چالش‌برانگیز باشن. چند راهکار مؤثر:

برای حمام:

• از لیف خیلی نرم یا فقط دست استفاده کنید
• دمای آب رو با کودک تنظیم کنید
• قبل از ریختن آب روی سر، هشدار بدید
• از شامپوهای بدون سوزش چشم استفاده کنید

برای مسواک زدن:

• مسواک نرم انتخاب کنید
• خمیردندان با طعم ملایم استفاده کنید
• اجازه بدید کودک اول خودش مسواک بزنه

برای شانه کردن مو:

• از اسپری نرم‌کننده استفاده کنید
• با شانه دندانه درشت شروع کنید
• از پایین مو به سمت بالا شانه کنید

7. الگوی مثبت باشید: آرامش شما، آرامش کودک

یکی از مهم‌ترین درس‌هایی که در کلینیک باران یاد گرفتم اینه که حال والدین مستقیماً روی کودک تأثیر میذاره. وقتی والدین مضطرب یا ناامید باشن، کودک این انرژی رو می‌گیره و واکنش‌هاش شدیدتر میشه.

چند توصیه مهم:

• آرامش خودتون رو حفظ کنید
• پیشرفت‌های کوچک رو جشن بگیرید
• از مقایسه کودکتون با دیگران خودداری کنید
• به یاد داشته باشید که هر کودکی مسیر خودش رو داره

در نهایت به یاد داشته باشید که هر کودکی منحصر به فرده و مسیر درمانش هم همینطور. با صبر، عشق و کمک تخصصی مناسب، بیشتر کودکان می‌تونن به تدریج با دنیای لمس آشتی کنن.

سوالات متداول والدین

برخی از منابع:

1. ways to help kids who are sensitive to touch and textures

2. Haphephobia (Fear of Being Touched)