تدافع لمسی (حساسیت لمسی) یکی از رایجترین مشکلات حسی در کودکان هست که متأسفانه اغلب به درستی شناخته نمیشه. فرزند شما از بغل شدن فراریه؟ پوشیدن برخی لباسها یا راه رفتن با پای برهنه روی سطوح مختلف براش شکنجهآور هست؟ باید بدونید که شما تنها نیستید.
تدافع لمسی به این معناست که سیستم عصبی کودک به لمسهای معمولی و بیخطر، واکنش بیش از حد و نامتناسب نشان میده. انگار مغز کودک پیامهای حسی عادی رو به عنوان تهدید یا خطر تفسیر میکنه. همون لمسی که برای ما خوشایند یا حداقل عادی است، برای کودک مبتلا به تدافع لمسی میتونه دردناک، ناراحتکننده یا حتی وحشتناک باشه.
در این مقاله میخوام به عنوان یک پزشک، شما رو با این اختلال حسی آشنا کنم. قراره بفهمیم تدافع لمسی دقیقاً چیه، چطور میتونید نشانههاش رو تشخیص بدید و کاردرمانی چطور میتونه کمککننده باشه.
نوشته پیشنهادی : بهترین درمان تدافع لمسی چیست؟
لمس ناخوشایند: تدافع لمسی یعنی چی؟
فهرست عناوین این نوشته
- لمس ناخوشایند: تدافع لمسی یعنی چی؟
- از برچسب لباس تا خمیر بازی: ۱۰ نشانه کلیدی تدافع لمسی
- کاردرمانی، ناجی کوچک شما: درمان حساسیت لمسی چیست؟
- آرامش در خانه: ۵ راهکار عملی برای والدین کودک با تدافع لمسی
- بازیهای حسی هدفمند: کاهش حساسیت لمسی با سرگرمی
- فراتر از حساسیت ساده: چه زمانی تدافع لمسی نیاز به پیگیری تخصصی دارد؟
- سوالات متداول
توی کلینیک باران، هر هفته والدینی رو میبینم که حیرتزده میپرسن: “چرا بچهم اینقدر به لمس شدن حساسه؟” تدافع لمسی یه مسئله پیچیدهست که ریشه در پردازش حسی مغز داره. این مشکل پوستی نیست، بلکه به نحوه تفسیر مغز از حس لامسه برمیگرده.
تصور کنید دارید با دست خیس به تخته سیاه میکشید و اون صدای گوشخراش ایجاد میشه. اون احساس ناخوشایندی که تمام بدنتون رو منقبض میکنه و میلرزونه، شبیه چیزیه که یک کودک با تدافع لمسی موقع پوشیدن یک لباس معمولی یا لمس شدن توسط دیگران تجربه میکنه.
سال گذشته، پسربچهای به نام امیر به کلینیک ما اومد که وقتی مادرش میخواست موهاش رو شانه کنه، به شدت گریه میکرد و فرار میکرد. برای والدینش تصور این سطح از ناراحتی سخت بود، اما برای امیر، حرکت شانه روی سرش مثل کشیدن چنگال روی پوستش دردناک بود.
“من فکر میکردم پسرم فقط لوس شده یا داره لجبازی میکنه. نمیدونستم که واقعاً داره درد میکشه.” – مادر امیر
مهمترین نکته اینه که بدونیم این رفتارها لجبازی یا بدرفتاری عمدی نیستند. کودک شما مقصر نیست و کنترل زیادی روی این واکنشها نداره. سیستم عصبی او به شکل متفاوتی عمل میکنه و پردازش حسیاش با اکثر افراد فرق داره.
مقاله مفید: مهمترین چالشهای کودکان دارای اختلال حسی + راهکارها
از برچسب لباس تا خمیر بازی: ۱۰ نشانه کلیدی تدافع لمسی
توی سالها تجربه کاریام با کودکان دارای تدافع لمسی، الگوهای مشترکی رو دیدم. اگه میخواین بدونید آیا فرزندتون ممکنه این مشکل رو داشته باشه، به این نشانهها توجه کنید:
مشکلات مربوط به لباس و پوشاک
- حساسیت به برچسبها و درزها: کودک شما از برچسبهای لباس شکایت میکنه یا میخواد همهشون رو بکَنه؟ یا شاید از درز جورابها ناراحت میشه؟ یکی از مراجعین کوچک من، سارا، هر روز صبح موقع پوشیدن لباس مدرسه گریه میکرد چون نمیتونست برچسبهای کوچک پشت لباسها رو تحمل کنه.
- ترجیح لباسهای خاص: آیا کودکتون فقط میخواد لباسهای خاصی رو بپوشه، حتی اگه کثیف یا نامناسب فصل باشن؟ این اصرار ممکنه به خاطر پیدا کردن پارچهای باشه که براش قابل تحملتره.
- مشکل با پوشیدن کفش یا جوراب: خیلی از کودکان با تدافع لمسی ترجیح میدن پابرهنه باشن یا از پوشیدن کفشها و جورابهای خاص امتناع میکنن.

مشکلات مربوط به غذا و تغذیه
- انتخابی بودن در غذا خوردن براساس بافت: اگه کودک شما از غذاهایی با بافت خاص مثل پوره، گوشت یا میوههای نرم اجتناب میکنه، ممکنه به دلیل تدافع لمسی دهانی باشه.
مشکلات مربوط به مراقبت شخصی
- مقاومت در برابر فعالیتهای مراقبتی: آیا حمام کردن، مسواک زدن، شانه کردن مو یا کوتاه کردن ناخن به یک جنگ تمامعیار تبدیل میشه؟
مشکلات در بازی و فعالیتهای اجتماعی
- اجتناب از کثیف شدن دستها: کودکانی که از بازی با شن، خمیر، رنگ انگشتی یا حتی چمن پرهیز میکنن، ممکنه تدافع لمسی داشته باشن. امیرعلی، یکی از مراجعین 4 سالهم، هر وقت دستهاش کمی کثیف میشد، مضطرب میشد و مدام میخواست دستهاش رو بشوره.
- واکنش منفی به تماس فیزیکی غیرمنتظره: اگه کودک شما از بغل شدن یا لمس شدن ناگهانی توسط دیگران (حتی شما) به شدت ناراحت میشه، این میتونه نشانهای از تدافع لمسی باشه.
نشانههای حرکتی
- راه رفتن خاص: راه رفتن روی نوک پنجه پا، مخصوصاً روی سطوح خاص مثل فرش، چمن یا شن میتونه نشانگر تلاش برای کاهش تماس پوستی باشه.
نشانههای رفتاری
- اضطراب یا پرخاشگری در محیطهای شلوغ: در مکانهایی که احتمال تماس فیزیکی ناخواسته زیاده، مثل صف مدرسه یا زمین بازی شلوغ، کودکان با تدافع لمسی ممکنه مضطرب، پرخاشگر یا گوشهگیر بشن.
- مشکل در استفاده از ابزارها: دشواری در گرفتن مداد یا قاشق میتونه نشانهای از تدافع لمسی در کف دست باشه.
نکته مهم: وجود یک یا دو مورد از این نشانهها لزوماً به معنای تدافع لمسی نیست. هر کودکی ترجیحات حسی خاص خودش رو داره. اما اگه چندین مورد از این نشانهها رو میبینید و زندگی روزمره کودک و خانواده تحت تأثیر قرار گرفته، ارزیابی توسط یک متخصص میتونه کمککننده باشه.
مقاله کاربردی: نحوه رفتار با کودکان دارای مشکلات حسی چگونه است؟
کاردرمانی، ناجی کوچک شما: درمان حساسیت لمسی چیست؟
توی سالهای اخیر، به عنوان پزشک، دیدم چطور کاردرمانی تخصصی میتونه زندگی کودکان با تدافع لمسی و خانوادههاشون رو متحول کنه. از اون دختر کوچولویی که نمیتونست هیچ نوع لباسی جز تیشرتهای کهنهش بپوشه، تا پسری که از هر نوع لمسی فرار میکرد، همه با کاردرمانی پیشرفتهای چشمگیری داشتن.
کاردرمانی برای تدافع لمسی یه درمان ساده نیست. هدف ما مجبور کردن کودک به تحمل لمسهای آزاردهنده نیست. در عوض، کاردرمانی حسی به دنبال “تنظیم مجدد” سیستم عصبی کودکه تا بتونه ورودیهای لمسی رو به شکل صحیحتری پردازش کنه.
جدول: مقایسه رویکردهای مختلف به تدافع لمسی
رویکرد | توضیح | نتیجه احتمالی |
---|---|---|
بیتوجهی به مشکل | “بزرگ میشه، خوب میشه” | تداوم یا تشدید مشکل، تأثیر منفی بر اعتماد به نفس و یادگیری |
اجبار و سختگیری | مجبور کردن کودک به تحمل محرکهای آزاردهنده | افزایش اضطراب، تروما، مقاومت بیشتر |
کاردرمانی تخصصی | تنظیم حسی، فعالیتهای هدفمند، آموزش به خانواده | بهبود تدریجی، افزایش اعتماد به نفس، مهارتهای اجتماعی بهتر |
فرآیند کاردرمانی با یه ارزیابی دقیق و جامع شروع میشه. ما نه فقط الگوی حسی کودک رو بررسی میکنیم، بلکه به تأثیر این مشکل بر زندگی روزمره، مهارتهای حرکتی، عملکرد تحصیلی و روابط اجتماعی هم توجه میکنیم.
یادم میاد وقتی نگین 5 ساله برای اولین بار به کلینیک ما اومد، حتی نمیتونست روی صندلی بشینه چون احساس میکرد سطح صندلی “اذیتش میکنه”. ما کارمون رو با ارزیابی دقیق شروع کردیم و متوجه شدیم که تدافع لمسی اون عمدتاً به پوست بدن و کف پاهاش محدود میشه.
برنامه درمانی هر کودک کاملاً اختصاصی و براساس نیازها و نقاط قوت اونه. ما با کودک همکاری میکنیم، نه اینکه چیزی رو بهش تحمیل کنیم. اعتمادسازی بخش حیاتی فرآیند درمانه و ما به کودک حق انتخاب و کنترل میدیم تا احساس امنیت کنه.
نوشته پیشنهادی : علت تنفر از لمس شدن در کودکان چیست؟
آرامش در خانه: ۵ راهکار عملی برای والدین کودک با تدافع لمسی
توی سالهای کارم در کلینیک باران، فهمیدم که نقش والدین در درمان تدافع لمسی حیاتیه. شما بیشترین زمان رو با فرزندتون میگذرونید و میتونید محیط خونه رو طوری تنظیم کنید که به تعادل حسی کودکتون کمک کنه.
1. ایجاد محیط قابل پیشبینی و آرام
کودکان با تدافع لمسی معمولاً از لمسهای غیرمنتظره وحشت دارن. قبل از لمس کردن کودک، همیشه به او اطلاع بدید. مثلاً بگید: “میخوام دستت رو بگیرم تا از خیابون رد بشیم.” یا “میخوام موهات رو شانه کنم.”
محیط خونه رو تا حد ممکن آروم نگه دارید. صداهای بلند یا نورهای شدید میتونه سیستم عصبی رو بیشتر تحریک کنه و حساسیت لمسی رو تشدید کنه.
2. انتخاب لباسهای مناسب
یکی از چالشهای اصلی برای کودکان با تدافع لمسی، لباس پوشیدنه. این راهکارها میتونه کمک کنه:
- لباسهای نخی نرم و گشاد انتخاب کنید
- برچسبها رو بکَنید
- از لباسهای بدون درز استفاده کنید
- اجازه بدید کودک در انتخاب لباس مشارکت کنه
- قبل از استفاده، لباسهای نو رو چندین بار بشویید تا نرمتر بشن
مادر سارا، یکی از مراجعین من، میگفت: “از وقتی لباسهاش رو پشت و رو میپوشه تا درزها پوستش رو اذیت نکنه، دیگه هر روز صبح جنگ نداریم. اولش برام سخت بود قبول کنم، اما الان میبینم چقدر براش مهمه.”
3. معرفی تدریجی بافتها
در خونه هم میتونید مثل کلینیک، به تدریج کودک رو با بافتهای مختلف آشنا کنید. هرگز او رو مجبور نکنید، بلکه با بازی و مشارکت خودتون، کار رو جذاب کنید.
با بافتهایی شروع کنید که کودک کمی تحمل میکنه و به تدریج به سمت بافتهای چالشبرانگیزتر پیش برید. مثلاً اگه کودکتون از خمیر بازی بدش میاد، اول با برنج یا ماکارونی خشک شروع کنید.
4. استفاده از فشار عمیق
همونطور که گفتم، فشار عمیق برای کودکان با تدافع لمسی آرامشبخشه. در خونه میتونید:
- بغل کردن محکم و کوتاه (اگه کودک راضیه)
- پیچیدن در پتوی نرم
- استفاده از پتوی سنگین موقع خواب (با مشورت کاردرمانگر)
- ماساژ عمیق (نه سطحی و قلقلکی)
5. احترام به فضای شخصی کودک
شاید مهمترین نکته اینه که به نیاز کودک برای کنترل بر بدنش احترام بذارید. هرگز او رو به پذیرش لمس یا تماس فیزیکی مجبور نکنید، حتی اگه از سوی افراد نزدیک خانواده باشه. به دیگران هم یاد بدید که قبل از بغل کردن یا بوسیدن کودک، اجازه بگیرن.
جایگزینهایی برای ابراز محبت پیدا کنید که برای کودک قابل قبول باشه، مثل دست تکان دادن، زدن پشت دستها به هم، یا حتی خلق یک سلام منحصر به فرد.
“وقتی فهمیدم پسرم واقعاً از بغل شدن عذاب میکشه، به جاش یه حرکت مخصوص دست رو با هم اختراع کردیم. الآن هر وقت میخوام بهش بگم دوستش دارم، از اون حرکت استفاده میکنیم و اون خوشحال میشه.”
بازیهای حسی هدفمند: کاهش حساسیت لمسی با سرگرمی
بازی قدرتمندترین ابزار ما در کاردرمانی کودکانه. توی کلینیک باران، ما بازیهای حسی متنوعی رو طراحی کردیم که والدین میتونن به راحتی در خونه هم انجام بدن. این بازیها نه تنها سرگرمکننده هستن، بلکه به تدریج حساسیت لمسی کودک رو کاهش میدن.
جعبه جادویی لمسی
یک جعبه کفش یا ظرف مناسب دیگه تهیه کنید و سوراخی به اندازه دست کودک روش ایجاد کنید. داخل جعبه، اشیاء با بافتهای مختلف قرار بدید (توپ نرم، اسفنج، شانه، مداد، عروسک کوچک پارچهای، و…). کودک باید بدون نگاه کردن، دستش رو داخل جعبه ببره و با لمس کردن، حدس بزنه هر شیء چیه.
یادم میاد نیما، پسر 5 سالهای که از لمس اشیاء ناآشنا وحشت داشت، اولین بار که این بازی رو انجام دادیم، فقط حاضر شد انگشتش رو لحظهای داخل جعبه ببره. اما بعد از چند هفته، با هیجان تمام دستش رو داخل میبرد و با خنده اشیاء رو شناسایی میکرد.
نقاشی با انگشت (با مواد مختلف)
میتونید با مواد مختلفی نقاشی انگشتی رو امتحان کنید. برای کودکانی که تدافع لمسی دارن، بهتره با مواد قابل تحملتر شروع کنید و به تدریج به سمت مواد چالشبرانگیزتر برید:
- نقاشی روی کاغذ خشک با انگشت
- نقاشی با ماژیک روی دست
- نقاشی با مداد رنگی روی کاغذ چسبیده به دیوار
- نقاشی با پودینگ یا ماست
- نقاشی با رنگ انگشتی مخصوص
- نقاشی با فوم اصلاح یا ژل مو
“دخترم از کثیف شدن دستهاش وحشت داشت. ما با کشیدن نقاشی روی کاغذ خشک شروع کردیم و الان بعد از 3 ماه، با رنگ انگشتی نقاشی میکنه. البته هنوزم بلافاصله بعدش میخواد دستهاش رو بشوره، ولی دیگه گریه نمیکنه.” – مادر آوا، 4 ساله
بازی با خمیر یا اسلایم خانگی
خمیربازی یکی از بهترین فعالیتها برای کودکان با تدافع لمسیه. ورز دادن خمیر نه تنها به قوی شدن دستها کمک میکنه، بلکه فشار عمیقی ایجاد میکنه که برای این کودکان مفیده.
شما میتونید خمیرهای خانگی با بافتهای مختلف درست کنید:
- خمیر نرم و روان
- خمیر سفتتر
- خمیر دانهدار (با افزودن شن ریز یا دانههای ریز)
- اسلایم (که بافت لزج و متفاوتی داره)
توی کلینیک باران، ما معمولاً هر جلسه با 5 دقیقه خمیربازی شروع میکنیم. این کار به آمادهسازی سیستم لمسی برای فعالیتهای بعدی کمک میکنه.
بازی در سطلهای حسی
یک سطل یا ظرف بزرگ تهیه کنید و با یکی از مواد زیر پرش کنید:
- برنج خشک
- ماکارونی خشک
- لوبیا یا عدس خشک
- آب (برای مراحل پیشرفتهتر)
- شن (برای مراحل پیشرفتهتر)
داخل این مواد، اسباببازیهای کوچک پنهان کنید و از کودک بخواهید آنها رو پیدا کنه. اگه کودک در ابتدا از فرو بردن دستهاش ترس داره، میتونه از قاشق یا انبر استفاده کنه، یا دستکش بپوشه. به تدریج، دستکش رو نازکتر کنید تا در نهایت با دست برهنه بازی کنه.
مسیرهای لمسی
یک مسیر با مواد مختلف درست کنید:
- تکههای فرش
- حوله
- کاغذ آلومینیومی
- فوم
- پارچههای مختلف
از کودک بخواهید با پا (ابتدا با جوراب و سپس پای برهنه) یا با دست روی این مسیر حرکت کنه. میتونید این رو به صورت یک بازی طراحی کنید، مثل “از روی رودخونه بپر” یا “دنبال گنج”.
نکات مهم در بازی:
- زمان بازیها در ابتدا کوتاه باشه (حتی 2-3 دقیقه)
- هرگز کودک رو مجبور نکنید
- به علاقهمندیهای کودک توجه کنید و بازیها رو با اونها ترکیب کنید
- حتی تلاشهای کوچک رو هم تشویق کنید
- خودتون هم در بازی شرکت کنید تا کودک ببینه این کار امنه
فراتر از حساسیت ساده: چه زمانی تدافع لمسی نیاز به پیگیری تخصصی دارد؟
گاهی والدین از من میپرسن: “همه بچهها یه کم حساسیت دارن، از کجا بفهمیم که این مشکل جدیه و نیاز به کاردرمانی داره؟”
سوال خیلی خوبیه. درسته که هر کودکی ترجیحات حسی خودش رو داره. بعضی ها دوست ندارن برچسب لباسشون رو پوستشون باشه، یا از بافت موز خوششون نمیاد. اما تدافع لمسی زمانی مشکل ساز میشه که روی زندگی روزمره تأثیر منفی بذاره.
توصیه میکنم در این شرایط حتماً با یک کاردرمانگر متخصص در پردازش حسی مشورت کنید:
معیارهای مراجعه به کاردرمانگر:
- اختلال در فعالیتهای روزمره: اگر پوشیدن لباس، غذا خوردن، حمام کردن یا مسواک زدن به یک چالش بزرگ تبدیل شده و هر روز با گریه و اضطراب همراهه.
- تأثیر بر روابط اجتماعی: اگر کودک از بازی با همسالان، رفتن به مهمانی یا حضور در مکانهای شلوغ مثل مهد یا مدرسه اجتناب میکنه.
- تأثیر بر یادگیری: اگر حساسیت لمسی باعث شده کودک نتونه با ابزارهای نوشتاری کار کنه، از فعالیتهای کلاسی مثل نقاشی با انگشت یا خمیربازی دوری کنه، یا نتونه تمرکز کنه.
- همراهی با مشکلات دیگر: اگر تدافع لمسی همراه با تأخیر در مهارتهای حرکتی، مشکلات گفتاری، یا رفتارهای تکراری و وسواسی باشه.
- نگرانی شهودی والدین: گاهی والدین حس میکنن که چیزی درست نیست. به این حس درونیتون اعتماد کنید. شما فرزندتون رو بهتر از هر کسی میشناسید.
یکی از مادرانی که سالها پیش فرزندش رو به کلینیک ما آورده بود، بعدها به من گفت: “کاش زودتر برای کاردرمانی اقدام میکردم. ما دو سال رو با فکر اینکه ‘خودش درست میشه’ از دست دادیم، در حالی که پسرم واقعاً رنج میکشید.”
به یاد داشته باشید که کاردرمانی زودهنگام میتونه از بروز مشکلات ثانویه مثل اضطراب، کاهش اعتماد به نفس، و مشکلات تحصیلی پیشگیری کنه. هرچه زودتر مداخله کنیم، نتایج بهتری خواهیم گرفت.
سوالات متداول
1. آیا تدافع لمسی همان اوتیسم است؟
خیر، تدافع لمسی و اوتیسم دو مقوله متفاوت هستند. تدافع لمسی یک اختلال پردازش حسی است که میتونه به تنهایی وجود داشته باشه یا بخشی از اختلالات دیگه مثل اوتیسم باشه. درسته که بسیاری از کودکان مبتلا به اوتیسم، تدافع لمسی هم دارند، اما بسیاری از کودکان با تدافع لمسی اصلاً اوتیسم ندارند. هر کودکی که از برچسب لباس ناراحت میشه یا دوست نداره دستهاش کثیف بشه، لزوماً اوتیسم نداره. برای تشخیص دقیق، ارزیابی توسط متخصصان مختلف (روانشناس، کاردرمانگر، گفتاردرمانگر) ضروریه.
2. آیا کودک من با بزرگ شدن، خودبهخود از شر تدافع لمسی خلاص میشود؟
در موارد خفیف، برخی کودکان ممکنه با بزرگ شدن بهبود پیدا کنن، اما در موارد متوسط تا شدید، بدون مداخله تخصصی، مشکل معمولاً ادامه پیدا میکنه و حتی میتونه بر یادگیری، مهارتهای اجتماعی و سلامت روان تأثیر بذاره. حتی اگر کودک یاد بگیره با مشکلش “کنار بیاد”، این به معنی حل مشکل نیست، بلکه ممکنه فقط از موقعیتهای چالشبرانگیز اجتناب کنه. مداخله زودهنگام کاردرمانی میتونه سیستم عصبی رو در سنینی که هنوز انعطافپذیره، بازسازی کنه و از اثرات منفی طولانیمدت جلوگیری کنه.
3. دوره درمان کاردرمانی برای تدافع لمسی چقدر طول میکشد؟
طول درمان کاملاً فردیه و به عوامل مختلفی بستگی داره: شدت مشکل، سن کودک، همراهی خانواده، وجود مشکلات همراه و پاسخ کودک به درمان. برخی کودکان با چند ماه کاردرمانی منظم، پیشرفت قابل توجهی نشون میدن، در حالی که برخی دیگه ممکنه به مداخله طولانیتری نیاز داشته باشن. به طور میانگین، معمولاً 6 ماه تا یک سال کاردرمانی هفتگی، همراه با تمرینات منظم در خانه، نتایج خوبی به همراه داره. البته هدف ما در کلینیک باران فقط بهبود علائم نیست، بلکه آموزش استراتژیهایی به کودک و خانواده هست که بتونن در طولانیمدت از اونها استفاده کنن.
برخی از منابع:
1. ?What is Tactile Defensiveness, or touch sensitivity
لینک مقاله: Griffin Occupational Therapy
2. Symptoms of Tactile Defensiveness
لینک مقاله: Apex
3. Tactile Defensiveness Explained + Tactile Sensory Activities
لینک مقاله: Napacenter