بهترین درمان تدافع لمسی چیست؟

درمان تدافع لمسی یکی از مهم‌ترین چالش‌هایی است که من در طول سال‌ها فعالیت به عنوان پزشک باهاش روبرو بوده‌ام. تدافع لمسی یعنی سیستم عصبی کودک به لمس‌های معمولی (مثل پوشیدن لباس خاص، بغل شدن، یا کثیف شدن دست‌ها) واکنش شدید و منفی نشان می‌ده، انگار که این لمس‌ها براش آزاردهنده یا حتی دردناک هستند.

همین ابتدا می‌خوام بهتون اطمینان بدم که درمان تدافع لمسی امکان‌پذیره و کاردرمانی روش طلایی برای کمک به این کودکان هست. البته در کنار کاردرمانی، روش‌های دیگری هم وجود دارند که می‌تونن کمک‌کننده باشن:

• رویکردهای رفتاری مناسب
• تکنیک‌های آرام‌سازی
• بازی‌درمانی (بازی‌های خانگی)

در این مقاله، قصد دارم تمام تجربیاتم در زمینه درمان تدافع لمسی رو با شما در میان بذارم تا بتونید به فرزندتون کمک کنید.

کاردرمانی حسی: بهترین درمان تدافع لمسی

درمان تدافع لمسی به بهترین شکل توسط کاردرمانی حسی انجام میشه. من در طول سال‌ها فعالیت در کلینیک باران، نتایج شگفت‌انگیزی از این روش درمانی دیدم. اما دقیقاً کاردرمانگر چه کاری انجام میده؟

وقتی کودک شما برای اولین بار به کلینیک میاد، کاردرمانگر ابتدا یک ارزیابی جامع انجام میده. با شما گفتگو می‌کنه، از روند رشد کودک سؤال می‌پرسه، و رفتار کودک رو در بازی و فعالیت‌های مختلف مشاهده می‌کنه. گاهی از پرسشنامه‌ها و آزمون‌های استاندارد هم استفاده می‌کنه تا الگوی حسی کودک شما رو با دقت شناسایی کنه.

هدف فهمیدن اینه که کودک شما به چه نوع لمس‌هایی حساسیت داره، شدت این حساسیت چقدره، و چه فعالیت‌هایی ممکنه براش آرامش‌بخش باشه.

جلسات کاردرمانی برای درمان تدافع لمسی شبیه “بازی درمانی هدفمند” هستن. ما سعی می‌کنیم با فعالیت‌های جذاب و متناسب با سن و علایق کودک، اون رو به چالش بکشیم تا به تدریج با انواع لمس‌ها آشنا و سازگار بشه. مثلاً از تاب، استخر توپ، تونل‌های بافت‌دار، انواع خمیر بازی و ابزارهای مختلف استفاده می‌کنیم. هدف اینه که سیستم عصبی کودک یاد بگیره اطلاعات لمسی رو به طرز صحیح‌تری پردازش کنه، تا دیگه لمس‌های معمولی به عنوان تهدید یا آزار تلقی نشن. این فرآیند رو “حساسیت‌زدایی” یا Desensitization می‌نامیم.

در اتاق کاردرمانی چه می‌گذرد؟ نمونه فعالیت‌های درمانی

توی کلینیک باران، ما از انواع فعالیت‌های متنوع برای درمان تدافع لمسی استفاده می‌کنم. می‌خوام چند نمونه از این فعالیت‌ها رو براتون توضیح بدم تا تصویر بهتری از روند درمان داشته باشید:

نوع فعالیت	نمونه‌ها	هدف درمانی
بازی با مواد بافتی	خمیر بازی، اسلایم، رنگ انگشتی، سینی حسی (برنج، لوبیا، ماکارونی)	افزایش تحمل لمس بافت‌های مختلف به شکلی کنترل‌شده و جذاب
فشار عمیق	استفاده از جلیقه‌های وزنی، پیچیدن کودک در پتو (بازی ساندویچ)، ماساژهای فشاری	ایجاد حس آرامش و سازماندهی در سیستم عصبی
پروتکل براشینگ	استفاده از برس مخصوص با تکنیک خاص (فقط توسط کاردرمانگر یا با آموزش دقیق به والدین)	کاهش حساسیت سیستم لمسی
فعالیت‌های حرکتی و تعادلی	تاب خوردن، استفاده از توپ‌های بزرگ، ترامپولین، مسیرهای تعادلی	بهبود کلی پردازش حسی و کمک به تعدیل حس لامسه

یکی از تکنیک‌های خاص که گاهی استفاده می‌کنیم، “براشینگ” هست که در اون با یک برس مخصوص، با روشی خاص، قسمت‌هایی از بدن مثل دست‌ها و پاها رو به آرومی تحریک می‌کنیم. این تکنیک فقط باید توسط کاردرمانگر آموزش دیده انجام بشه یا به دقت به والدین آموزش داده بشه.

مقاله مفید: به هم ریختگی حسی در کودکان چیست؟ + راهکارهای کاربردی

راهکارهای مکمل کاردرمانی: کمک به کودک در خانه

برای درمان تدافع لمسی در خانه، می‌تونید از بازی‌های ساده و کاربردی استفاده کنید. این بازی‌ها هم سرگرم‌کننده‌اند و هم به تقویت سیستم حسی کودک کمک می‌کنن:

1. سینی‌های حسی (Sensory Bins): یک ظرف بزرگ را با برنج، لوبیا، یا ماکارونی خشک پر کنید و اسباب‌بازی‌های کوچک داخلش پنهان کنید. از کودک بخواهید با دست دنبال اون‌ها بگرده. هدف: تحمل لمس مواد خشک و جستجوی لمسی.
2. نقاشی با انگشت یا پا: از رنگ‌های انگشتی قابل شستشو یا حتی مواد خوراکی مثل ماست و پودر ژله استفاده کنید. اجازه بدید کودک روی کاغذ بزرگ یا حتی در وان حمام نقاشی کنه. هدف: تحمل کثیف شدن و لمس مواد مرطوب.
3. خمیر بازی خانگی: خمیر بازی رو با مشارکت کودک درست کنید. می‌تونید توش اسانس، رنگ غذا، یا حتی اکلیل اضافه کنید تا جذاب‌تر بشه. ورز دادن، شکل ساختن و پنهان کردن اشیاء کوچک در خمیر، همه تمرین‌های عالی هستن. هدف: تحمل لمس مواد چسبنده و تقویت فشار دست.
4. حدس اشیاء با لمس: اشیاء مختلف (نرم، زبر، صاف، برجسته) رو داخل یک کیسه یا جعبه قرار بدید و از کودک بخواهید بدون نگاه کردن، با لمس حدس بزنه چیه. هدف: تمایز لمسی و افزایش تحمل بافت‌های متنوع.
5. ماساژ با داستان یا شعر: همزمان با تعریف یک داستان کوتاه یا خوندن شعر، پشت یا دست و پای کودک رو با فشارهای مختلف ماساژ بدید. مثلاً: “یه مورچه کوچولو داره راه میره” (انگشت رو آروم حرکت بدید) یا “بارون داره می‌باره” (با انگشتان ضربه‌های آروم بزنید). هدف: تجربه لمس مثبت و قابل پیش‌بینی.
6. بازی‌های “کار سنگین” (Heavy Work): هل دادن سبد لباس، کشیدن طناب، حمل کتاب‌ها یا کمک در جابجایی وسایل سبک خانه. این فعالیت‌ها فشار عمیقی به مفاصل و عضلات وارد می‌کنن که اثر آرام‌بخشی بر سیستم عصبی داره. هدف: ایجاد آرامش عصبی و کاهش حساسیت.

مقاله کاربردی: نحوه رفتار با کودکان دارای مشکلات حسی چگونه است؟

درمان تدافع لمسی فقط محدود به جلسات کاردرمانی نیست. نقش شما به عنوان والدین در خانه بسیار حیاتیه. من همیشه به والدین در کلینیک باران توصیه می‌کنم که با رعایت چند اصل مهم، این روند رو در خانه ادامه بدن:

• هرگز کودک رو مجبور نکنید: فشار و اجبار باعث ترس و اضطراب بیشتر میشه و نتیجه عکس میده.
• مواجهه تدریجی و کنترل‌شده: شروع با لمس‌هایی که تحملش برای کودک راحت‌تره و به تدریج پیش رفتن به سمت موارد چالش‌برانگیزتر. مثلاً اگه از خمیر بازی بدش میاد، اول از خمیر سفت‌تر شروع کنید.
• بازی‌گونه و سرگرم‌کننده: لذت و هیجان حواس کودک رو پرت می‌کنه و پذیرش لمس رو راحت‌تر می‌کنه. من همیشه می‌گم: “بذارید خود کودک فراموش کنه که داره از لمس فراری هست!”
• قابل پیش‌بینی بودن: قبل از لمس کردن کودک، بهش اطلاع بدید. مثلاً بگید: “می‌خوام روی شونه‌ت دست بذارم” یا “الان موهات رو شونه می‌کنم”.
• هماهنگی با کاردرمانگر: مشورت مداوم با کاردرمانگر کودکتون بسیار مهمه تا فعالیت‌های خانگی در راستای برنامه درمانی باشن.

محیط آرام، کودک آرام‌تر: تنظیمات ساده در خانه

برای درمان تدافع لمسی، گاهی لازمه محیط خونه رو طوری تنظیم کنیم که محرک‌های لمسی ناخواسته به حداقل برسن و کودک احساس امنیت بیشتری داشته باشه:

1. توجه به محیط فیزیکی:

لباس‌ها: من به والدین کلینیک باران توصیه می‌کنم که برای فرزندشون:

• لباس‌های نخی و نرم انتخاب کنن
• برچسب‌ها و مارک‌های داخل لباس رو با دقت قیچی کنن
• لباس‌های کمی گشادتر بگیرن(نه چسبان)
• جوراب‌های بدون درز یا با درز کم امتحان کنن
• قبل از پوشیدن لباس‌های نو، چند بار بشورن تا نرم‌تر بشن

روتین حمام:

• از آب با دمای مناسب استفاده کنن (نه خیلی گرم، نه سرد)
• فشار آب ملایم باشه
• از لیف یا اسفنج نرم استفاده کنن (یا حتی فقط با دست بشورن)
• قبل از شستن هر قسمت بدن، به کودک اطلاع بدن
• حمام رو با یک بازی یا داستان همراه کنن تا لذت‌بخش‌تر بشه

غذا خوردن:

• اجازه بدن کودک غذا رو با دست لمس کنه (حتی اگر کثیف‌کاری کنه)
• بافت‌های جدید رو به تدریج معرفی کنن، در کنار غذاهایی که دوست داره
• از اجبار به خوردن بافت‌های خاص خودداری کنن
• در صورت امکان، اجازه بدن کودک در آماده‌سازی غذا کمک کنه

2. اهمیت روتین و پیش‌بینی‌پذیری:

کودکان با تدافع لمسی وقتی غافلگیر میشن، استرس بیشتری تجربه می‌کنن. داشتن یک برنامه منظم روزانه و اطلاع دادن به کودک درباره اتفاقات بعدی (مخصوصاً اگر شامل لمس هست) کمک زیادی می‌کنه. مثلاً:

• “بعد از ناهار، وقت مسواک زدنه”
• “الان می‌خوایم بریم خرید، میدونی که اونجا باید لباس بیرون بپوشیم”
• استفاده از تقویم تصویری برای کودکان کوچکتر

3. ایجاد فضای امن:

یک گوشه دنج و آرام در خانه ایجاد کنید با وسایلی که برای کودک راحت و آرامش‌بخش هستند، مثل:

• پتوی نرم مورد علاقه
• بالش‌های راحت
• اسباب‌بازی‌های لمسی مورد علاقه
• فضایی که کودک بتونه در زمان آشفتگی به اونجا پناه ببره

کودکی که در کلینیک باران می‌دیدم، همیشه یک پتوی مخصوص همراهش بود. وقتی احساس ناراحتی می‌کرد، خودش رو با اون پتو می‌پیچید و آروم می‌شد. ما این تکنیک رو تشویق کردیم و به والدینش یاد دادیم که وقتی کودک به فضای امن خودش پناه می‌بره، بهش زمان بدن.

چه زمانی به متخصص مراجعه کنیم؟

درمان تدافع لمسی در موارد خفیف ممکنه با راهکارهای خانگی امکان‌پذیر باشه، اما در موارد متوسط و شدید، مراجعه به کاردرمانگر ضروریه. من معمولاً به والدین می‌گم اگر نشانه‌های تدافع لمسی روی این موارد تأثیر منفی گذاشته، وقت مراجعه به متخصصه:

• غذا خوردن
• خوابیدن
• لباس پوشیدن
• شرکت در فعالیت‌های اجتماعی
• بازی کردن
• فعالیت‌های آموزشی و یادگیری

نکته مهم اینه که درمان تدافع لمسی یک فرآیند زمان‌بر هست و نباید انتظار معجزه‌ی یک شبه داشته باشید. من بارها دیدم والدینی که با صبر و پیگیری منظم، همراه با همکاری نزدیک با کاردرمانگر، تغییرات شگفت‌انگیزی در کودکشون ایجاد کردن. یادم میاد دختر کوچولویی که روز اول حتی نمی‌تونست روی فرش کلینیک بشینه چون از بافتش بدش می‌اومد، اما بعد از شش ماه کاردرمانی منظم، با شن و ماسه بازی می‌کرد و حتی اجازه می‌داد موهاش رو شونه کنم.

بذارید یه تجربه شخصی دیگه براتون تعریف کنم. وقتی تازه کارم رو در کلینیک باران شروع کرده بودم، پسر 5 ساله‌ای داشتیم که از هر نوع لمسی فرار می‌کرد. حتی اجازه نمی‌داد والدینش بغلش کنن. ما کار رو خیلی آروم شروع کردیم، اول فقط در یک اتاق بودیم بدون هیچ تماسی. بعد کم‌کم با بازی‌های مورد علاقه‌اش، تماس‌های کوتاه رو شروع کردیم. بعد از حدود 8 ماه، همون پسر می‌تونست بدون مشکل با بچه‌های دیگه بازی کنه و حتی گاهی خودش میومد و دستم رو می‌گرفت. این تغییرات نیاز به زمان، صبر و پیگیری مداوم دارن.

نشانه‌های کلیدی تدافع لمسی: کودکم از چه لمس‌هایی فراری است؟

درمان تدافع لمسی زمانی موفق خواهد بود که ابتدا نشانه‌های آن را به درستی شناسایی کنیم. در طول سال‌ها کار با کودکان در کلینیک باران، الگوهای مشخصی رو مشاهده کردم که به والدین کمک می‌کنه این مشکل رو زودتر تشخیص بدن.

علائم رفتاری شایع تدافع لمسی:

• واکنش به لباس‌ها: پوشیدن برخی لباس‌ها براشون عذاب‌آوره؛ مخصوصاً لباس‌های زبر، لباس‌های دارای برچسب، جوراب‌های با درز، یا کفش‌های خاص. یادم نمیره پسر 5 ساله‌ای که فقط یک تیشرت نرم خاص رو می‌پوشید و حاضر نبود هیچ لباس دیگه‌ای تنش کنه.
• مقاومت در برابر بهداشت شخصی: مسواک زدن، شانه کردن مو، کوتاه کردن ناخن، یا شستشوی سر و صورت می‌تونه تبدیل به یک چالش بزرگ بشه. حتی دیدم کودکانی که موقع حمام کردن جیغ می‌کشند انگار که درد شدیدی دارند.
• نفرت از کثیف شدن: دست‌ها یا صورتشون که کثیف میشه، بی‌قراری می‌کنن و مدام سعی می‌کنن تمیزش کنن. بازی با شن، گل، خمیر بازی، یا رنگ انگشتی؟ اصلاً حرفشم نزنید!
• انتخابگری در غذا: نه به خاطر طعم، بلکه به خاطر بافت غذا! غذاهای له شده، چسبناک یا با بافت‌های خاص رو نمی‌خورن. یکی از مراجعین کوچولوی من فقط غذاهای ترد و خشک می‌خورد چون از غذاهای نرم و مخلوط وحشت داشت.
• اجتناب از محبت فیزیکی: از بغل شدن، بوسیده شدن یا نوازش شدن فراری هستن. البته جالبه که گاهی خودشون تعیین می‌کنن چطور و چه زمانی لمس بشن.
• مشکل با سطوح مختلف: راه رفتن با پای برهنه روی چمن، شن، فرش با بافت خاص یا حتی خیس شدن پاها می‌تونه باعث آشفتگی‌شون بشه.
• اجتناب از بازی‌های گروهی: به خاطر ترس از برخورد فیزیکی، معمولاً از بازی‌های گروهی کنار می‌کشن.

“یادمه یه روز یه دختر 4 ساله به کلینیک باران اومد که حتی نمی‌تونست دست‌هاش رو توی آب فرو کنه. با صبر و روش‌های تدریجی، بعد از چند ماه درمان تدافع لمسی، همون دختر با ذوق و شوق با آب بازی می‌کرد.”

مهمه بدونید که این رفتارها ناشی از “لجبازی” یا “بدرفتاری” کودک نیست. این واکنش‌ها به دلیل تفاوت در پردازش اطلاعات حسی در مغز کودکه. در واقع، سیستم عصبی کودک شما پیام‌های لمسی رو به شکل متفاوتی تفسیر می‌کنه و احساساتی مثل درد، ناراحتی یا تهدید رو تجربه می‌کنه، حتی وقتی که برای ما این لمس‌ها کاملاً عادی و حتی خوشایند هستن.

کلام آخر: امید برای درمان تدافع لمسی

در پایان، می‌خوام این اطمینان رو به شما بدم که درمان تدافع لمسی امکان‌پذیره. من در تمام سال‌های فعالیتم در کلینیک باران، پیشرفت‌های شگفت‌انگیزی رو دیدم. کودکانی که روز اول حتی اجازه نمی‌دادن دستشون رو بگیرم، بعد از چند ماه کاردرمانی منظم، با اشتیاق در فعالیت‌های لمسی شرکت می‌کردن.

به عنوان والدین، نقش شما در این مسیر حیاتیه. صبر، همدلی، پیگیری و همکاری نزدیک با کاردرمانگر می‌تونه تفاوت بزرگی ایجاد کنه. یادتون باشه رفتارهای کودکتون ناشی از لجبازی یا بدرفتاری نیست، بلکه بازتاب تفاوت در پردازش حسی اوست.

من در کلینیک باران هر روز شاهد هستم که چطور درمان تدافع لمسی زندگی خانواده‌ها رو متحول می‌کنه و فرصت‌های جدیدی برای رشد، یادگیری و شادی کودکان فراهم می‌کنه. پس اگر کودک شما نشانه‌های تدافع لمسی رو داره، همین امروز برای کمک گرفتن اقدام کنید. آینده روشنی در انتظارتونه.

“هر کودکی شایسته اینه که دنیا رو با همه حس‌هاش، بدون ترس و ناراحتی تجربه کنه. کاردرمانی این فرصت رو برای کودکان با تدافع لمسی فراهم می‌کنه.”

سوالات متداول والدین

برخی از منابع:

1. Best Sensory Strategies for Handling Tactile Defensiveness
لینک مقاله: Autism Parenting Magazine

2. Best Sensory Strategies for Handling Tactile Defensiveness
لینک مقاله: ABTABA