کاردرمانی حسی چیست؟

در کلینیک باران، هر روز می‌بینم که چگونه کاردرمانی حسی می‌تواند زندگی کودکان را متحول کند. آیا تا به حال با کودکی مواجه شده‌اید که از صدای جاروبرقی وحشت‌زده می‌شود؟ یا کودکی که برچسب لباس‌هایش را می‌بُرد چون احساس می‌کند “مثل سوزن به پوستش فرو می‌رود”؟ شاید هم فرزندی دارید که مدام در حال پریدن و چرخیدن است و لحظه‌ای آرام نمی‌گیرد؟

اینها همه نشانه‌های چالش‌های کاردرمانی حسی هستند. تصور کنید مغز ما مانند یک مرکز کنترل پیچیده است که اطلاعات حسی را از محیط دریافت می‌کند، آنها را پردازش کرده و به ما می‌گوید چگونه واکنش نشان دهیم. مثل یک ارکستر بزرگ که در آن هر نوازنده باید در زمان مناسب و با شدت مناسب نواختن را انجام دهد.

گاهی این ارکستر ناهماهنگ می‌شود – بعضی سازها خیلی بلند، بعضی خیلی آرام و برخی کاملاً خارج از ریتم می‌نوازند. نتیجه؟ زندگی روزمره تبدیل به یک تجربه پر از چالش می‌شود. کاردرمانی حسی در این مواقع به کمک ما می‌آید.

1. کاردرمانی حسی به زبان خیلی ساده

کاردرمانی حسی یک روش درمانی تخصصی است که به کودکان کمک می‌کند محیط اطرافشان را بهتر درک کنند و با آن تعامل مناسب داشته باشند. به زبان ساده، این درمان به مغز کودک آموزش می‌دهد چگونه اطلاعاتی که از طریق حواس دریافت می‌کند را سازماندهی، پردازش و به آنها پاسخ مناسب دهد.

حواس ما؛ بیشتر از آنچه فکر می‌کنیم

برای درک بهتر کاردرمانی حسی، ابتدا باید بدانیم انسان علاوه بر پنج حس معروف (بینایی، شنوایی، بویایی، چشایی و لامسه)، سه حس مهم دیگر نیز دارد:

1. حس تعادل (وستیبولار): این حس در گوش داخلی قرار دارد و به ما می‌گوید در چه وضعیتی نسبت به جاذبه زمین هستیم و چطور حرکت می‌کنیم. به کمک این حس می‌دانیم که آیا ایستاده‌ایم، نشسته‌ایم یا در حال افتادن هستیم.
2. حس بدنی (پروپریوسپتیو): این حس از طریق گیرنده‌های موجود در عضلات و مفاصل به ما می‌گوید اعضای بدنمان کجا قرار دارند. به لطف این حس می‌توانیم بدون نگاه کردن، دست‌مان را دراز کنیم و لیوان آب را برداریم.
3. حس درونی (اینتروسپتیو): این حس شامل آگاهی از احساسات درونی بدن مانند گرسنگی، تشنگی، نیاز به دستشویی یا ضربان قلب است.

یکپارچگی حسی: توانایی حیاتی مغز

در کاردرمانی حسی، ما روی مفهومی به نام “یکپارچگی حسی” کار می‌کنیم. یکپارچگی حسی یعنی توانایی مغز برای دریافت، سازماندهی و تفسیر همزمان تمام اطلاعات حسی و استفاده از آنها برای انجام فعالیت‌های روزمره.

وقتی یکپارچگی حسی به خوبی کار می‌کند، مغز می‌تواند:

• اطلاعات مهم را از غیرمهم تشخیص دهد (مثل توجه به صدای معلم در کلاس شلوغ)
• چندین حس را همزمان هماهنگ کند (مثل دیدن، شنیدن و نوشتن در کلاس)
• واکنش متناسب با موقعیت نشان دهد (مثل تنظیم قدرت دست هنگام گرفتن شیء شکننده)
• در محیط‌های مختلف سازگار شود (مثل عادت کردن به سر و صدای محیط)

وقتی پردازش حسی درست کار نمی‌کند

اما برخی کودکان در پردازش اطلاعات حسی مشکل دارند. مغز آنها نمی‌تواند به درستی تصمیم بگیرد کدام اطلاعات حسی مهم هستند و کدام باید نادیده گرفته شوند.

نمونه واقعی از کلینیک باران: سارا، دختر 4 ساله‌ای که به من مراجعه کرد، نمی‌توانست برچسب لباس‌هایش را تحمل کند و مدام می‌گفت “می‌سوزه!”. برای او، این تماس کوچک که اکثر ما حتی متوجه آن نمی‌شویم، بسیار آزاردهنده بود. این نشان‌دهنده حساسیت بیش از حد سیستم لمسی اوست.

کاردرمانی حسی از طریق فعالیت‌های هدفمند و بازی‌های ساختاریافته، به کودکان کمک می‌کند تا پردازش حسی متعادل‌تری داشته باشند و بتوانند در زندگی روزمره، مدرسه و بازی با همسالان موفق‌تر عمل کنند.

مقاله پیشنهادی: علائم اختلال حسی در کودکان چیست؟

2. کودک شما چه زمانی به کاردرمانی حسی نیاز دارد؟

کاردرمانی حسی برای کودکانی ضروری است که در پردازش اطلاعات حسی دچار چالش هستند. اما چطور بفهمیم کودک ما چنین نیازی دارد؟

نخست باید بدانیم که مشکلات پردازش حسی طیف گسترده‌ای دارند. بعضی کودکان به شدت به محرک‌های حسی واکنش نشان می‌دهند، برخی دیگر کمتر از حد معمول واکنش دارند، و گروهی هم دائماً در جستجوی تحریک حسی هستند.

نوشته پیشنهادی : بیش حسی دهانی در کودکان چیست ؟

حساسیت بیش از حد به محرک‌ها

این کودکان نسبت به محرک‌های حسی واکنش شدیدتری نشان می‌دهند. انگار ولوم صدا برای آنها همیشه زیاد است!

• پوشاندن گوش‌ها حتی با صداهای معمولی (مثل جاروبرقی یا دست‌خشک‌کن سرویس بهداشتی)
• اذیت شدن از نور فروشگاه‌ها یا چراغ‌های فلورسنت
• امتناع از بغل شدن یا دست زدن به بافت‌های خاص
• بدغذایی شدید (فقط غذاهای با بافت خاصی را می‌خورند)
• کنده شدن برچسب لباس‌ها چون “می‌خارد” یا “اذیت می‌کند”
• ترس شدید از تاب، سرسره یا بالا رفتن از پله

یکی از مراجعان کلینیک باران، پسر 6 ساله‌ای بود که نمی‌توانست جوراب بپوشد. مادرش هر روز صبح با گریه و مقاومت او مواجه می‌شد. در کاردرمانی حسی متوجه شدیم که او حساسیت لمسی شدیدی دارد و درز جوراب‌ها برای او دردناک است. با تمرینات حسی توانستیم تحمل او را افزایش دهیم.

نوشته پیشنهادی : درمان بیش حسی لامسه چگونه است ؟

حساسیت کمتر از حد به محرک‌ها

این کودکان انگار در دنیای حسی خودشان به سر می‌برند و محرک‌های معمولی را کمتر دریافت می‌کنند:

• متوجه درد یا آسیب نمی‌شوند (مثلاً زخم شدن زانو بدون گریه)
• به صدا زدن اسمشان واکنش نشان نمی‌دهند (حتی بدون مشکل شنوایی)
• به نظر کُند و بی‌حال می‌آیند
• نیاز به تحریکات شدید برای جلب توجه دارند
• اشیاء را بیش از حد معمول بو می‌کنند یا لیس می‌زنند

جستجوی حسی یا مشکلات تمایز حسی

این کودکان مدام در جستجوی تحریک بیشتر هستند:

• نیاز دائمی به حرکت (پریدن، دویدن، چرخیدن)
• محکم در آغوش گرفتن یا فشار دادن دیگران
• کوبیدن خود به اشیاء یا دیوار
• دستکاری مداوم اشیاء
• مشکل در تشخیص اشیاء با لمس (مثلاً پیدا کردن کلید در کیف بدون نگاه کردن)
• زیاد زمین خوردن و به نظر دست و پا چلفتی آمدن

نوع چالش حسی	نشانه‌های رایج	مثال در زندگی روزمره
حساسیت بیش از حد	گریه با صداهای بلند	گوش گرفتن هنگام پخش موسیقی در مهمانی
حساسیت کمتر از حد	عدم واکنش به درد	متوجه نشدن بریدگی انگشت حین بازی
جستجوی حسی	حرکت مداوم	ناتوانی در نشستن آرام سر میز شام

نکته مهم: وجود یکی دو مورد از این علائم لزوماً به معنای اختلال نیست. اما اگر این رفتارها در زندگی روزمره کودک اختلال ایجاد می‌کنند، مراجعه به یک کاردرمانگر متخصص در کاردرمانی حسی ضروری است.

مقاله مفید: بهترین درمان اختلال یکپارچگی حسی کودکان چیست؟

3. کاردرمانی حسی برای کدام اختلالات موثر است؟

کاردرمانی حسی می‌تواند برای طیف گسترده‌ای از کودکان موثر باشد. بعضی کودکان فقط مشکلات پردازش حسی دارند (SPD یا اختلال پردازش حسی)، اما در بسیاری موارد، این چالش‌ها همراه با سایر اختلالات رشدی دیده می‌شوند.

اختلالاتی که از کاردرمانی حسی بهره می‌برند:

• اختلال طیف اوتیسم (ASD): حدود 90% کودکان مبتلا به اوتیسم چالش‌های پردازش حسی دارند. کاردرمانی حسی به آنها کمک می‌کند تا محیط خود را بهتر درک کنند، حساسیت‌های حسی‌شان کاهش یابد و مهارت‌های اجتماعی و ارتباطی بهتری پیدا کنند.
• اختلال نقص توجه و بیش‌فعالی (ADHD): بسیاری از کودکان ADHD مشکلات حسی دارند که به تمرکز ضعیف و بیش‌فعالی‌شان دامن می‌زند. کاردرمانی حسی به تنظیم سطح برانگیختگی و بهبود توجه کمک می‌کند.
• اختلالات یادگیری خاص: مشکلات پردازش حسی می‌تواند بر توانایی نوشتن، خواندن و درک ریاضی تأثیر بگذارد. کاردرمانی حسی به تقویت مهارت‌های زیربنایی این فرآیندها کمک می‌کند.
• تأخیرهای رشدی: در کودکان با تأخیر رشد، کاردرمانی حسی می‌تواند رشد حرکتی، شناختی و اجتماعی را تسریع کند.
• اختلالات اضطرابی: بسیاری از کودکان مضطرب، حساسیت‌های حسی دارند که به اضطرابشان دامن می‌زند. کاردرمانی حسی به آنها کمک می‌کند محیط را کمتر تهدیدکننده ببینند.
• مشکلات رفتاری: گاهی رفتارهای چالش‌برانگیز مانند پرخاشگری یا لجبازی، واکنشی به محرک‌های حسی ناخوشایند است. کاردرمانی می‌تواند علت اصلی را درمان کند.

4. فعالیت‌های اصلی کاردرمانی حسی کدامند؟

کاردرمانی حسی در قالب بازی‌های هدفمند و لذت‌بخش انجام می‌شود. به عنوان یک پزشک، من همیشه سعی می‌کنم فعالیت‌ها را طوری طراحی کنم که کودک آنها را بازی و سرگرمی ببیند، در حالی که هر حرکت و فعالیت، هدف درمانی خاصی را دنبال می‌کند.

اصل مهم در کاردرمانی حسی، ایجاد “چالش مناسب” (Just-Right Challenge) است. یعنی فعالیت باید آنقدر چالش‌برانگیز باشد که کودک را به سمت رشد هدایت کند، اما نه آنقدر سخت که باعث ناکامی شود.

الف. تقویت حس عمقی و تعادل

این فعالیت‌ها به کودکان کمک می‌کنند تا بدنشان را در فضا بهتر حس کنند و تعادل بهتری داشته باشند:

• تاب خوردن در جهات مختلف: تاب خطی (جلو-عقب) معمولاً آرامش‌بخش است، در حالی که تاب چرخشی برانگیزاننده است.
• پریدن روی ترامپولین: این فعالیت فوق‌العاده برای کودکان جویای حس عمقی است و به تنظیم سطح هوشیاری کمک می‌کند.
• بازی‌های هل دادن و کشیدن: هل دادن چرخ‌دستی پر از اسباب‌بازی یا کشیدن طناب، حس عمقی قدرتمندی ایجاد می‌کند.
• مسیرهای موانع: راه رفتن روی خطوط، پریدن از روی موانع و خزیدن از زیر میزها به هماهنگی و برنامه‌ریزی حرکتی کمک می‌کند.
• فشار درمانی: پیچیدن کودک در پتو مثل “ساندویچ انسانی” یا استفاده از جلیقه‌های وزنه‌دار برای ایجاد حس امنیت.

ب. بازی‌های لمسی هدفمند

این فعالیت‌ها به کودکان کمک می‌کند تا تحمل لمسی بهتری پیدا کنند و احساسات لمسی را بهتر تشخیص دهند:

• بازی با مواد مختلف: خمیر بازی، شن کینتیک، ژل، آب، رنگ انگشتی – هر کدام حس متفاوتی ایجاد می‌کنند.
• جعبه‌های گنج: پیدا کردن اشیاء کوچک در ظرف برنج، لوبیا یا ماکارونی برای تقویت تمایز لمسی.
• برس درمانی: استفاده از برس‌های مخصوص با فشار مناسب برای کاهش حساسیت یا افزایش آگاهی لمسی.
• بازی‌های انگشتی: نقاشی با انگشت، بازی با ماسه و خمیر به تقویت حس لامسه و مهارت‌های ظریف کمک می‌کند.

پ. فعالیت‌های شنیداری، دیداری و بویایی/چشایی

این حواس نیز در جلسات کاردرمانی حسی مورد توجه قرار می‌گیرند:

• بازی‌های شنیداری: تشخیص صداها با چشم بسته، پیروی از دستورالعمل‌های صوتی، و موسیقی درمانی.
• فعالیت‌های دیداری: پیدا کردن اشیاء در تصاویر شلوغ، دنبال کردن اشیاء متحرک با چشم، بازی‌های نوری.
• معرفی تدریجی طعم‌ها و بوها: برای کودکان با حساسیت بویایی یا چشایی، آشنایی تدریجی با طعم‌ها و بوهای جدید.

رژیم حسی (Sensory Diet)

یکی از مهم‌ترین ابزارهای کاردرمانی حسی، طراحی “رژیم حسی” است – برنامه‌ای منظم از فعالیت‌های حسی که در طول روز انجام می‌شود تا کودک آرامش بیشتری داشته باشد.

مثل رژیم غذایی که نیازهای تغذیه‌ای بدن را تأمین می‌کند، رژیم حسی نیز نیازهای حسی مغز را برآورده می‌سازد. این برنامه شامل فعالیت‌های منظمی است که در خانه و مدرسه اجرا می‌شود.

یکی از موفقیت‌های بزرگ من در کلینیک باران، کمک به دختری 9 ساله بود که هنگام انجام تکالیف مدرسه مدام بی‌قرار می‌شد. برای او یک رژیم حسی طراحی کردیم که شامل 5 دقیقه پرش روی توپ بزرگ قبل از شروع تکالیف، استفاده از بالشتک نشیمن متحرک حین نوشتن، و یک استراحت کوتاه پس از هر 20 دقیقه مطالعه بود. نتیجه؟ زمان تمرکز او از 10 دقیقه به 30 دقیقه افزایش یافت!

5. تمرینات کاردرمانی حسی در خانه: والدین چگونه به کودک کمک کنند؟

کاردرمانی حسی فقط به کلینیک محدود نمی‌شود. واقعیت این است که بهترین نتایج زمانی حاصل می‌شود که تمرینات به طور منظم در خانه هم انجام شوند. به عنوان کاردرمانگر، من همیشه به والدین می‌گویم: “شما بزرگترین درمانگر فرزندتان هستید!”

مهم: همیشه قبل از انجام هر فعالیت حسی جدید با کاردرمانگر کودک مشورت کنید. هر کودک نیازهای منحصربه‌فردی دارد و ممکن است برخی فعالیت‌ها برای او مناسب نباشد.

الف. فعالیت‌های آرام‌بخش (برای کودکان بیش‌فعال یا مضطرب)

این فعالیت‌ها به آرام کردن سیستم عصبی بیش‌فعال کمک می‌کنند:

• تاب خوردن آرام و خطی: یک تاب ساده در حیاط یا پارک می‌تواند معجزه کند. حرکت جلو-عقب آرام و ریتمیک، اثر آرام‌بخشی دارد.
• ماساژ عمیق: فشار عمیق (نه نوازش سطحی) روی بازوها، پاها و پشت کودک می‌تواند بسیار آرام‌کننده باشد.
• ساندویچ انسانی: کودک را بین دو بالش قرار دهید و فشار ملایمی وارد کنید. این کار حس امنیت عمیقی ایجاد می‌کند.
• فضای آرامش: گوشه‌ای دنج با نور کم، چند بالش نرم و شاید یک چادر کوچک ایجاد کنید که کودک بتواند هنگام احساس بیش‌تحریکی به آنجا پناه ببرد.
• گوش دادن به موسیقی آرام با هدفون: این کار محرک‌های محیطی را کاهش می‌دهد و به آرامش کمک می‌کند.

ب. فعالیت‌های “کار سنگین” (Heavy Work)

این فعالیت‌ها سیستم عمقی را تحریک می‌کنند و برای کودکان جویای تحریک حسی و کودکان با مشکل تمرکز عالی هستند:

• کارهای خانه: حمل سبد لباس، هل دادن جاروبرقی، حمل کیسه‌های خرید سبک. این کارها علاوه بر فواید حسی، حس مفید بودن را نیز القا می‌کنند.
• بازی “گونی‌سواری”: کودک روی یک پتو می‌نشیند و شما آن را روی سطوح صاف می‌کشید.
• بازی‌های فشاری: فشار دادن دست‌ها به هم، فشار به دیوار مثل اینکه می‌خواهد آن را هل دهد.
• آشپزی: ورز دادن خمیر، هم زدن مواد سفت، خرد کردن سبزیجات با چاقوی پلاستیکی.
• بازی تونل: خزیدن از زیر بالش‌های بزرگ یا از میان جعبه‌های مقوایی.

پ. فعالیت‌های لمسی خانگی

برای کودکان با حساسیت لمسی یا جویای تحریک لمسی:

• بازی با آب: شستن ظرف‌ها، بازی با اسباب‌بازی‌های شناور در وان حمام.
• تجربیات پابرهنه: راه رفتن روی چمن، ماسه، سنگریزه (اگر کودک تحمل دارد).
• بازی با مواد مختلف: برنج، لوبیا، ماکارونی خشک، شن کینتیک که می‌توان در خانه تهیه کرد.
• هنرهای دستی: کار با گل رس، خمیر بازی خانگی، رنگ انگشتی (دستور تهیه آنها را می‌توانم به شما بدهم).

ت. فعالیت‌های حرکتی و تعادلی

برای تقویت سیستم وستیبولار و هماهنگی:

• مسیر موانع خانگی: با استفاده از بالش‌ها، جعبه‌ها و مبلمان، مسیری برای خزیدن، پریدن و تعادل طراحی کنید.
• بازی “مجسمه”: با موسیقی حرکت کنید و با قطع موسیقی بی‌حرکت بمانید.
• بازی قدیمی لی‌لی: می‌توانید با نوار چسب کاغذی روی زمین الگو درست کنید.
• توپ بازی: پرتاب و گرفتن توپ در اندازه‌های مختلف، از بزرگ به کوچک شروع کنید.

توی کلینیک باران، من همیشه یک جلسه ویژه با والدین دارم تا این فعالیت‌ها را به آنها آموزش دهم.

6. نتایج کاردرمانی حسی: انتظار چه تغییرات مثبتی را در کودک داشته باشیم؟

کاردرمانی حسی می‌تواند تغییرات چشمگیری در زندگی کودک و خانواده ایجاد کند. هدف نهایی این است که کودک بتواند به طور مؤثرتری در فعالیت‌های روزمره شرکت کند و از زندگی لذت ببرد.

نتایج قابل انتظار از کاردرمانی حسی

• کاهش رفتارهای چالش‌برانگیز: بسیاری از رفتارهای دشوار مانند کج‌خلقی، پرخاشگری یا اجتناب، ریشه در مشکلات حسی دارند. با بهبود پردازش حسی، این رفتارها کاهش می‌یابند.
• افزایش تحمل حسی: کودک می‌تواند محیط‌هایی که قبلاً برایش آزاردهنده بود را بهتر تحمل کند – مثل مراکز خرید شلوغ، مهمانی‌ها یا زمین بازی.
• بهبود خودتنظیمی: کودک یاد می‌گیرد چگونه سطح برانگیختگی خود را تنظیم کند و هنگام احساس بیش‌تحریکی یا کم‌تحریکی، از استراتژی‌های مناسب استفاده کند.
• افزایش توجه و تمرکز: با تنظیم بهتر سیستم حسی، توانایی تمرکز بر تکالیف و فعالیت‌ها افزایش می‌یابد.
• بهبود مهارت‌های حرکتی: هماهنگی حرکتی، تعادل و مهارت‌های حرکتی ظریف (مثل نوشتن، بستن دکمه) و درشت (مثل دویدن، پریدن) بهبود می‌یابد.
• افزایش اعتماد به نفس: وقتی کودک می‌تواند بر چالش‌های حسی غلبه کند، اعتماد به نفسش افزایش می‌یابد.
• بهبود مهارت‌های اجتماعی: بسیاری از کودکان با مشکلات حسی در تعاملات اجتماعی نیز چالش دارند. با بهبود پردازش حسی، تعامل با همسالان راحت‌تر می‌شود.
• پیشرفت تحصیلی: وقتی کودک می‌تواند بهتر بنشیند، گوش دهد و روی تکالیف تمرکز کند، عملکرد تحصیلی او نیز بهبود می‌یابد.
• کاهش استرس خانواده: با کاهش چالش‌های رفتاری و افزایش استقلال کودک، سطح استرس در کل خانواده کاهش می‌یابد.

مدیریت انتظارات

مهم است بدانیم که:

• پیشرفت تدریجی است، نه یک‌شبه
• هر کودک با سرعت خودش پیشرفت می‌کند
• ممکن است دوره‌های پیشرفت سریع و دوره‌های ثبات وجود داشته باشد
• استمرار در درمان و انجام تمرینات خانگی بسیار مهم است

در کاردرمانی حسی، ما به دنبال پیشرفت پایدار و بلندمدت هستیم، نه راه‌حل‌های موقت. هدف ما این است که کودک بتواند مهارت‌هایی را یاد بگیرد که برای تمام عمر به او کمک خواهند کرد.

سوالات متداول

برخی از منابع:

1. Sensory Integration – StatPearls (NCBI)
لینک:  https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK559155/

2. Treating Sensory Processing Issues
لینک: childmind.org

3. Occupational Therapy for Sensory Processing Disorder
لینک: asdclinic