علت گاز گرفتن دست خود در کودکان موضوعی است که بسیاری از والدین را نگران می‌کند. چند ماه پیش، مادر امیرمحمد 4 ساله به کلینیک ما مراجعه کرد و با نگرانی می‌گفت پسرش هنگام ناراحتی یا هیجان، مدام دست خود را گاز می‌گیرد و حتی گاهی جای دندان‌هایش روی دستش می‌ماند. این رفتار برای والدین بسیار نگران‌کننده بود، اما با بررسی دقیق و مشاوره توانستیم به آنها کمک کنیم تا این رفتار را بهتر درک کنند و راهکارهای مناسب را بیاموزند.
پژوهش‌ها نشان می‌دهد گاز گرفتن دست می‌تواند دلایل متعددی داشته باشد از جمله:
اوتیسم (مانند کودکی که هنگام تغییر در برنامه روزانه دچار اضطراب شده و شروع به گاز گرفتن دست می‌کند)
اضطراب و استرس (مثل کودکی که قبل از امتحان دست خود را گاز می‌گیرد)
تحریک‌پذیری حسی (مانند کودکی که برای دریافت تحریک حسی بیشتر این کار را انجام می‌دهد)
درآمدن دندان‌ها (در نوزادان و کودکان خردسال که احساس خارش در لثه دارند)
ناتوانی در بیان احساسات (مثل کودکی که نمی‌تواند خواسته‌اش را بیان کند)
تقلید از دیگران (مانند کودکی که این رفتار را از همسالان خود می‌آموزد).
در تجربه کار با پارسا، کودک 5 ساله‌ای که علت گاز گرفتن دست خود در او ناتوانی در برقراری ارتباط مؤثر بود، دریافتیم که آموزش مهارت‌های ارتباطی جایگزین می‌تواند به کاهش چشمگیر این رفتار کمک کند. ما به والدین پارسا آموزش دادیم چگونه با استفاده از کارت‌های تصویری و زبان اشاره ساده، به او کمک کنند تا نیازهایش را بیان کند و این باعث شد فراوانی رفتار گاز گرفتن دست به شکل قابل توجهی کاهش یابد. شناسایی علت اصلی این رفتار و مداخله زودهنگام بسیار مهم است. توصیه می‌کنم تا انتهای مقاله همراه ما باشید تا با راهکارهای عملی و مؤثر برای مدیریت این رفتار آشنا شوید.
علت گاز گرفتن دست خود توسط کودک و بررسی از دیدگاه گفتاردرمانی
فهرست عناوین این نوشته
بررسی علت گاز گرفتن دست خود در کودکان از جنبه های مختلف رشدی، رفتاری و حسی اهمیت فراوانی دارد. این رفتار که گاهی والدین را نگران می کند، می تواند نشانه ای از مشکلات ارتباطی، حسی یا هیجانی باشد. درک درست دلیل این رفتار به خانواده ها کمک می کند تا با رویکردی مناسب و علمی با آن برخورد کنند و از آسیب های احتمالی پیشگیری نمایند.
مطلب مفید: علائم هشدار دهنده اوتیسم
1. علت های اصلی رفتار گاز گرفتن دست
علت گاز گرفتن دست خود در کودکان می تواند ریشه در عوامل متعددی داشته باشد. تحریک پذیری حسی (کودک برای دریافت تحریک عمیق فشاری این کار را انجام می دهد)، اضطراب و استرس (مانند سام 5 ساله که هنگام ورود به مهد کودک از شدت اضطراب دستش را گاز می گیرد)، ناکامی و عدم توانایی بیان خواسته ها (کودک نمی تواند منظور خود را بیان کند)، و خودتنظیمی هیجانی (تلاش برای آرام کردن خود) از مهمترین علل این رفتار هستند. همچنین رفتارهای خودآسیبی در برخی اختلالات رشدی می تواند به شکل گاز گرفتن دست بروز کند که نیازمند توجه ویژه است.
2. ارتباط گاز گرفتن دست با اختلالات رشدی
گاز گرفتن دست در کودکان مبتلا به اختلال طیف اوتیسم بسیار شایع است. این کودکان اغلب به دلیل مشکلات پردازش حسی و ناتوانی در بیان احساسات به این رفتار روی می آورند. مطالعات نشان می دهد حدود 40 درصد کودکان مبتلا به اوتیسم، رفتارهای خودآسیب رسان مانند گاز گرفتن دست را تجربه می کنند. نازنین، دختر 6 ساله ای که به کلینیک ما مراجعه کرد، هنگام تغییرات در محیط یا برنامه روزانه دچار اضطراب شده و دست خود را گاز می گرفت. پس از ارزیابی دقیق متوجه شدیم این رفتار نوعی مکانیسم تنظیم حسی برای او محسوب می شود.
3. راهکارهای کاربردی برای والدین و مراقبین
برای مدیریت علت گاز گرفتن دست خود در کودکان، راهکارهای مؤثری وجود دارد. ارائه جایگزین های حسی مناسب مانند خمیر بازی، توپ های فشاری یا جویدنی های ایمن می تواند نیاز حسی کودک را برطرف کند. آموزش روش های ارتباطی جایگزین به کودکانی که در بیان خواسته هایشان مشکل دارند کمک می کند. ایجاد محیطی آرام و قابل پیش بینی برای کودکان مضطرب بسیار مؤثر است. همچنین در موارد شدیدتر، مشاوره با متخصصان مانند گفتاردرمانگر، کاردرمانگر یا روانشناس کودک توصیه می شود. مریم، مادر یکی از مراجعان ما، با استفاده از دستکش جویدنی توانست رفتار گاز گرفتن دست فرزندش را به شکل قابل توجهی کاهش دهد.
در تجربه بیش از 15 سال کار با کودکان دارای مشکلات رفتاری و اختلالات حسی، دریافته ام که بسیاری از رفتارهایی مانند گاز گرفتن دست در صورت مداخله زودهنگام و هدفمند، قابل مدیریت و کاهش هستند. رویکرد چندجانبه شامل کاردرمانی حسی، گفتاردرمانی و آموزش مهارت های خودتنظیمی می تواند به بهبود این رفتارها کمک کند.
اوتیسم و رفتار گاز گرفتن دست خود توسط کودک اوتیستیک
ارتباط بین اوتیسم و رفتار گاز گرفتن دست خود یکی از مهمترین موضوعات در حوزه اختلالات رشدی است. تحقیقات نشان می‌دهد که حدود 40 تا 50 درصد از کودکان مبتلا به اختلال طیف اوتیسم، رفتارهای خودآسیب‌رسان از جمله گاز گرفتن دست را تجربه می‌کنند. این رفتار در کودکان اوتیستیک معمولاً برخاسته از مشکلات پردازش حسی، ناتوانی در بیان احساسات و نیازها، یا تلاش برای خودتنظیمی است که با شناخت دقیق علل گاز گرفتن دست می‌توان راهکارهای موثری برای مدیریت آن ارائه داد.
1. چرایی شیوع رفتار گاز گرفتن دست در کودکان مبتلا به اوتیسم
علت گاز گرفتن دست خود در کودکان اوتیستیک می‌تواند ناشی از چندین عامل باشد. مشکلات ارتباطی در این کودکان باعث می‌شود نتوانند نیازها و احساسات خود را به درستی بیان کنند، در نتیجه به رفتارهایی مانند خودآزاری روی می‌آورند. همچنین اختلالات پردازش حسی که در بیش از 90% کودکان مبتلا به اوتیسم دیده می‌شود، می‌تواند منجر به بروز رفتارهایی برای تنظیم سیستم عصبی شود. سام، پسر 7 ساله‌ای که به کلینیک ما مراجعه کرد، در محیط‌های پر سروصدا یا شلوغ شروع به گاز گرفتن مچ دست خود می‌کرد. بررسی‌ها نشان داد این رفتار خودتحریکی روشی برای مقابله با تحریک بیش از حد حسی محیطی بود.
2. مکانیسم‌های تحریک حسی و خودتنظیمی در اوتیسم
کودکان مبتلا به اوتیسم اغلب در پردازش حسی و تنظیم هیجانی مشکل دارند که این می‌تواند به رفتارهای تکراری از جمله گاز گرفتن دست منجر شود. سیستم عصبی این کودکان یا به تحریکات حسی کمتر از حد نرمال پاسخ می‌دهد (کم‌حسی) و یا بیش از حد واکنش نشان می‌دهد (بیش‌حسی). گاز گرفتن دست خود می‌تواند نوعی خودتنظیمی باشد زیرا فشار عمیق ناشی از گاز گرفتن، هورمون‌های آرامش‌بخش مانند سروتونین و اندورفین را آزاد می‌کند. این فرایند که تحریک حس عمقی نامیده می‌شود، به کودک کمک می‌کند تا بر اضطراب و تنش خود غلبه کند و به آرامش برسد. در واقع، رفتارهای خودآسیبی در کودکان اوتیستیک اغلب کارکردی برای تنظیم سیستم عصبی دارند.
3. روش‌های ارزیابی شدت و فراوانی رفتار گاز گرفتن دست در کودکان اوتیسم
برای ارزیابی دقیق علت گاز گرفتن دست خود در کودکان اوتیستیک، روش‌های متعددی وجود دارد. تحلیل رفتار کاربردی (ABA) یکی از پرکاربردترین روش‌هاست که در آن رفتار کودک ثبت و بررسی می‌شود تا الگوها و محرک‌های آن شناسایی شوند. ثبت ABC (پیشایند، رفتار، پیامد) به والدین کمک می‌کند تا دریابند چه عواملی قبل از بروز رفتار خودآزاری رخ می‌دهد و چه نتایجی به دنبال دارد. پرسشنامه‌های استاندارد مانند مقیاس رفتارهای خودآسیب‌رسان و پروفایل حسی نیز برای تعیین شدت و فراوانی این رفتارها استفاده می‌شوند. این ارزیابی‌ها به متخصصان کمک می‌کند تا برنامه مداخله‌ای مناسب و شخصی‌سازی شده برای کاهش رفتارهای تکراری و آسیب‌رسان طراحی کنند.
در طول 12 سال تجربه کار با کودکان مبتلا به اوتیسم، دریافته‌ام که درک صحیح علت گاز گرفتن دست و فراهم کردن جایگزین‌های حسی مناسب، کلید موفقیت در کاهش این رفتار است. بسیاری از والدین پس از آموزش تکنیک‌های یکپارچگی حسی و استفاده از ابزارهایی مانند دستکش‌های جویدنی، توپ‌های فشاری و وزنه‌های درمانی، بهبود قابل توجهی در مدیریت رفتار خودآسیبی فرزندانشان گزارش کرده‌اند. به یاد داشته باشید، هر کودک اوتیستیک منحصربفرد است و استراتژی‌های موفق برای یک کودک ممکن است برای دیگری موثر نباشد.
سایر علل گاز گرفتن دست خود در کودکان
علت گاز گرفتن دست خود در کودکان فقط محدود به اختلال طیف اوتیسم نیست. بسیاری از کودکان ممکن است به دلایل دیگری مانند اضطراب، استرس، مشکلات حسی یا سایر اختلالات رفتاری این رفتار را نشان دهند. شناخت دقیق انواع عوامل مرتبط با گاز گرفتن دست به والدین و مراقبین کمک می‌کند تا با رویکرد مناسب‌تری به مدیریت این رفتار بپردازند و از خودآزاری کودک پیشگیری کنند.
1. ارتباط گاز گرفتن دست با اضطراب و استرس
استرس و اضطراب یکی از شایع‌ترین علل گاز گرفتن دست خود در کودکان است. زمانی که کودک در موقعیت‌های پراسترس مانند امتحان، محیط‌های جدید یا تغییرات در روتین روزانه قرار می‌گیرد، ممکن است برای تخلیه تنش درونی به رفتارهای تکراری روی آورد. نازنین، دختر 6 ساله‌ای که در کلینیک ما تحت درمان بود، هر زمان که قرار بود در جمع صحبت کند، از شدت اضطراب شروع به گاز گرفتن مچ دستش می‌کرد. با آموزش تکنیک‌های آرام‌سازی مانند تنفس عمیق و استفاده از اشیاء ضداسترس مانند توپ‌های فشاری، توانستیم به کاهش رفتار خودآسیبی او کمک کنیم.
2. نقش تحریک‌پذیری حسی در بروز گاز گرفتن دست
اختلالات پردازش حسی یکی از مهمترین عوامل در علت گاز گرفتن دست خود است. برخی کودکان نسبت به محرک‌های حسی واکنش کمتر از حد معمول (کم‌حسی) دارند و برای دریافت تحریک بیشتر ممکن است به رفتار خودتحریکی مانند گاز گرفتن روی آورند. در مقابل، گروهی دیگر به دلیل بیش‌حساسیتی حسی و برای مقابله با تحریکات محیطی آزاردهنده، این رفتار را انجام می‌دهند. فشار عمیق ناشی از گاز گرفتن با آزادسازی هورمون‌های آرامش‌بخش در مغز، به کودک کمک می‌کند تا تعادل حسی خود را بازیابد. سام، پسر 5 ساله با مشکلات یکپارچگی حسی، در محیط‌های شلوغ مانند فروشگاه‌ها برای مدیریت تحریکات حسی، شروع به گاز گرفتن دست خود می‌کرد.
3. سایر اختلالات رفتاری همراه با گاز گرفتن دست
علت گاز گرفتن دست خود می‌تواند با سایر اختلالات رفتاری نیز مرتبط باشد. اختلال نقص توجه و بیش‌فعالی (ADHD) در کودکان می‌تواند با رفتارهای تکانشی از جمله گاز گرفتن همراه باشد. همچنین اختلالات اضطرابی مانند اختلال وسواس فکری-عملی (OCD) می‌تواند به صورت رفتارهای تکراری بروز کند. در موارد شدیدتر، اختلالات رفتاری خودآسیب‌رسان مانند سندرم لش-نیهان یا سندرم پرادر ویلی با خودآزاری شدید همراه است. علاوه بر این، در دوران نوزادی و خردسالی، درآمدن دندان‌ها و احساس خارش در لثه می‌تواند باعث شود کودک برای تسکین ناراحتی، دست خود را گاز بگیرد.
در طول سال‌ها تجربه کار با کودکان دارای مشکلات رفتاری، متوجه شده‌ام که رویکرد چندجانبه با همکاری والدین، گفتاردرمانگر، کاردرمانگر حسی و روانشناس کودک، موثرترین راه برای مدیریت علت گاز گرفتن دست خود است. مریم، مادر یکی از مراجعان ما، پس از شرکت در جلسات آموزش والدین و یادگیری تکنیک‌های تنظیم حسی-هیجانی، توانست فراوانی رفتار گاز گرفتن فرزندش را تا 70% کاهش دهد. به یاد داشته باشید که هر کودک منحصربفرد است و راهکارهای موثر باید متناسب با نیازهای فردی او طراحی شود.