بیش حسی دهانی در کودکان به چه معناست؟

بیش حسی دهانی در کودکان از مسائل مهمیه که کمتر بهش توجه می‌شه. یادمه چند وقت پیش یه مامان اومد پیشم و با نگرانی می‌گفت: “دکتر، پسرم فقط ماکارونی و سوپ می‌خوره. هر چی غذای دیگه بهش میدم عق می‌زنه یا فرار می‌کنه. برای مسواک زدن هم که اصلا نمیذاره بهش دست بزنیم. نمی‌دونم چیکار کنم!”

این داستان برام خیلی آشنا بود. خیلی از والدین فکر می‌کنن بچه‌شون فقط بدغذاست یا لجبازی می‌کنه. اما گاهی قضیه فراتر از اینهاست. بذارید ساده براتون توضیح بدم:

تصور کنید دهان کودکتون مثل یه آژیر خطر بسیار حساسه که به کوچکترین لمس یا مزه، واکنش شدید نشون میده. انگار سیستم عصبیش، حس‌های معمولی داخل دهان (مثل لمس غذا، مسواک، یا حتی بزاق) رو خیلی شدیدتر و آزاردهنده‌تر از حالت عادی پردازش می‌کنه. به این میگیم “بیش حسی دهانی“.

توی این مقاله می‌خوام بهتون بگم این مشکل دقیقا چیه، چطور می‌شه فهمید بچه‌تون بیش حسی دهانی داره، چرا درمانش مهمه، کاردرمانی چطور می‌تونه کمک کنه و داخل خونه چه کارهایی میشه انجام داد. در آخر هم میگم کِی باید حتما پیش متخصص برید.

بیش حسی دهانی به زبان ساده: وقتی دهان کودک زنگ خطر می‌زند!

خب بذارید یکم بیشتر توضیح بدم این بیش حسی دهانی چیه. ببینید، مشکل اصلی توی خود دهان نیست. مشکل اینه که مغز کودک اطلاعات حسی که از دهان میاد رو درست پردازش نمی‌کنه.

فکر کنید مغز کودک یه دستگاه صوتیه که صداش خیلی زیاده. هر لمس کوچیک یا هر مزه‌ای که وارد دهان میشه، انگار با صدای خیلی بلند پخش میشه. طبیعیه که کودک از این صدای بلند (که در واقع همون حس قویه) بترسه و سعی کنه ازش فرار کنه.

حالا این حساسیت می‌تونه از خفیف تا شدید باشه. بعضی بچه‌ها فقط از چند تا بافت خاص بدشون میاد، بعضی‌ها تقریبا هیچی نمی‌تونن بخورن.

یه نکته مهم اینه که بیش حسی دهانی با بدغذایی فرق داره. توی بدغذایی معمولی، کودک ممکنه از روی لجبازی یا عادت، بعضی غذاها رو نخوره. اما توی بیش حسی دهانی، واکنش‌های فیزیکی شدید مثل عق زدن یا فرار کردن می‌بینیم. انگار واقعا براشون دردناک و غیرقابل تحمله.

مقاله مفید: علائم اختلال حسی در کودکان چیست؟

آیا هر کودک بدغذایی، بیش‌حسی دهانی دارد؟

نه، اینطور نیست. خیلی از بچه‌ها ممکنه یه دوره بدغذایی داشته باشن که کاملا طبیعیه. اما اگه این علائم رو دیدید، ممکنه بیش حسی دهانی باشه:

• واکنش شدید به بافت خاصی از غذا (مثلا فقط غذاهای نرم می‌خوره)
• مقاومت شدید در برابر مسواک زدن
• اجتناب از لمس صورت و دهان
• عق زدن با کوچکترین تماس یا مزه جدید

یادتون باشه، تشخیص قطعی رو فقط متخصص می‌تونه بده. اگه نگران هستید، حتما با یه کاردرمانگر مشورت کنید.

علائم کلیدی: چطور بفهمیم کودکمان بیش‌حسی دهانی دارد؟

خب حالا که فهمیدیم بیش حسی دهانی چیه، بیاید ببینیم چطور می‌شه فهمید یه کودک این مشکل رو داره. من توی کلینیک باران معمولا دنبال این نشانه‌ها می‌گردم:

• مشکل شدید با بافت‌های جدید: یادمه یه پسربچه داشتیم که فقط غذاهای کاملا نرم می‌خورد. حتی یه تیکه کوچیک موز هم باعث می‌شد عق بزنه.
• عق زدن یا حالت تهوع مکرر: این خیلی رایجه. حتی موقع مسواک زدن یا با یه لقمه کوچیک غذا ممکنه اتفاق بیفته.
• مقاومت شدید موقع مسواک زدن: یه دختر کوچولو داشتیم که هر بار مسواک رو می‌دید، جیغ می‌زد و فرار می‌کرد. انگار براش دردناک بود.
• اجتناب از بوسیدن یا لمس صورت: بعضی بچه‌ها حتی از اینکه کسی صورتشون رو لمس کنه یا ببوسه، ناراحت می‌شن.
• مشکل در جویدن و بلعیدن: ممکنه غذا رو خیلی طولانی توی دهنشون نگه دارن یا به سختی قورت بدن.
• ترجیح طعم‌های خیلی ملایم: معمولا از غذاهای تند یا با طعم قوی فرار می‌کنن.
• آبریزش زیاد دهان: گاهی کنترل بزاق براشون سخته.
• مشکلات گفتاری: چون تمایلی به حرکت دادن عضلات دهان ندارن، ممکنه در تلفظ بعضی صداها مشکل داشته باشن.

البته یادتون باشه که وجود یکی دو تا از این علائم به تنهایی کافی نیست که بگیم حتما بیش حسی دهانی وجود داره. باید به الگوی کلی رفتار کودک و شدت واکنش‌هاش دقت کنیم.

مقاله پیشنهادی: به هم ریختگی حسی در کودکان چیست؟

فراتر از بدغذایی: چرا درمان بیش‌حسی دهانی اهمیت دارد؟

شاید بعضی والدین فکر کنن “خب حالا، بچه‌م یکم بدغذاست دیگه، چه اشکالی داره؟” اما واقعیت اینه که بیش حسی دهانی می‌تونه تاثیرات جدی روی زندگی کودک بذاره. بذارید براتون توضیح بدم:

1. تاثیر روی تغذیه و رشد: یادمه یه پسربچه 4 ساله داشتیم که فقط شیر و پوره سیب زمینی می‌خورد. هیچ پروتئین یا سبزی نمی‌تونست بخوره. طبیعتا رشدش کُند شده بود و کمبود ویتامین داشت.
2. مشکلات دندانی: وقتی بچه نمی‌ذاره مسواک به دهنش بخوره، خب معلومه که دندون‌هاش آسیب می‌بینه. یه دختر 6 ساله داشتیم که بخاطر همین مشکل، چندتا از دندون‌هاش پوسیده بود.
3. تاثیر روی گفتار: جالبه بدونید حرکاتی که موقع جویدن و بلعیدن انجام می‌دیم، خیلی شبیه حرکات لازم برای تولید بعضی صداهاست. پس وقتی بچه از این حرکات اجتناب می‌کنه، ممکنه روی گفتارش هم تاثیر بذاره و نتونه بعضی کلمات رو درست تلفظ کنه.
4. مسائل اجتماعی و روانی: فکرشو بکنید، وقتی بچه نمی‌تونه مثل بقیه غذا بخوره، چقدر توی مهمونی‌ها یا مهدکودک اذیت می‌شه. این می‌تونه روی اعتماد به نفسش تاثیر بذاره. از طرفی، استرس غذا خوردن می‌تونه کل خانواده رو تحت تاثیر قرار بده.

پس می‌بینید که بیش حسی دهانی فراتر از یه “بدغذایی ساده” است. به همین دلیله که معمولا نیاز به مداخله و درمان داره. هرچی زودتر این مشکل تشخیص داده بشه و درمان شروع بشه، نتیجه بهتری می‌گیریم.

کاردرمانی چگونه به دادِ دهان حساس کودک می‌رسد؟

خب حالا که فهمیدیم بیش حسی دهانی چقدر مهمه، بذارید بگم کاردرمانگرها چطوری به این بچه‌ها کمک می‌کنن.

اول از همه، اون‌ها از یه رویکرد به اسم “یکپارچگی حسی” استفاده می‌کنن. این یعنی چی؟ یعنی سعی می‌کنن به مغز کودک کمک کنن تا اطلاعات حسی رو بهتر پردازش کنه. انگار دارن صدای اون دستگاه صوتی که قبلا گفتم رو کم می‌کنن تا دیگه اونقدر بلند و آزاردهنده نباشه.

یادمه یه پسر 5 ساله داشتیم که حتی نمی‌تونست به مسواک دست بزنه. ما کارو از پایه شروع کردیم. اول فقط مسواک رو نشونش دادیم. بعد گذاشتیم باهاش بازی کنه. کم کم به دستش زدیم، بعد به لبش و در نهایت تونست بذاره توی دهنش. این پروسه چند ماه طول کشید، اما نتیجه فوق‌العاده بود.

توی کلینیک باران، ما معمولا اینطوری عمل می‌کنیم:

1. ارزیابی دقیق: اول خوب به رفتار کودک نگاه می‌کنیم، با والدین صحبت می‌کنیم و از ابزارهای استاندارد استفاده می‌کنیم تا بفهمیم مشکل دقیقا کجاست.
2. کاهش تدریجی حساسیت: با تکنیک‌های مختلف، کم کم حساسیت دهان رو کاهش میدیم. مثلا از ماساژهای خاص صورت و داخل دهان استفاده می‌کنیم.
3. بهبود پردازش حسی: با بازی‌ها و فعالیت‌های مختلف، به مغز کودک کمک می‌کنیم تا حس‌های مختلف رو بهتر درک و مدیریت کنه.
4. افزایش تدریجی تحمل: کم کم کودک رو با بافت‌ها و طعم‌های جدید آشنا می‌کنیم. این کار رو خیلی آروم و با صبر انجام میدیم.
5. آموزش به والدین: خیلی مهمه که والدین هم یاد بگیرن چطور در خونه به بچه کمک کنن.

یه بار یه دختر کوچولو داشتیم که فقط غذای نرم می‌خورد. ما از مسواک‌های مخصوص ویبره‌دار استفاده کردیم تا حس دهانش رو تحریک کنیم. بعد کم کم با بازی‌های مختلف مثل فوت کردن حباب یا مکیدن مایعات غلیظ با نی، عضلات دهانش رو تقویت کردیم. بعد از چند ماه، تونست غذاهای معمولی بخوره.

یادتون باشه، همه این کارها رو در قالب بازی انجام میدیم. ما هیچوقت به بچه‌ها فشار نمیاریم. هدف اینه که تجربه خوشایندی از این فرایند داشته باشن.

بازی با غذا: 5 تکنیک خانگی برای آشتی با طعم‌ها و بافت‌ها

حالا که فهمیدیم کاردرمانی چطور کمک می‌کنه، بذارید چندتا راهکار بهتون بدم که می‌تونید در خونه امتحان کنید. فقط یادتون باشه، صبر و حوصله خیلی مهمه. هیچوقت به بچه فشار نیارید و سعی کنید فضای مثبتی موقع غذا خوردن ایجاد کنید.

1. قانون “لمس کن، بو کن، بچش”: یه بار یه پسربچه داشتم که از هویج متنفر بود. بهش گفتم فقط لمسش کنه. بعد چند روز ازش خواستم بوش کنه. بعد یه هفته تونست یه گاز کوچولو بزنه. این روش خیلی کمک می‌کنه بچه‌ها کم کم با غذاهای جدید آشنا بشن.

2. آشپزی مشارکتی: بچه‌ها رو توی آشپزی شریک کنید. مثلا بذارید میوه‌ها رو بشورن یا سالاد رو هم بزنن. این باعث میشه حس کنترل بیشتری روی غذا داشته باشن.

3. ارائه تدریجی و “پل زدن”: اگه بچه‌تون فقط پوره سیب زمینی می‌خوره، یه ذره هویج پوره شده بهش اضافه کنید. کم کم مقدارش رو زیاد کنید. این روش “پل زدن” خیلی موثره.

4. بازی با غذا: خارج از وعده‌های اصلی، با غذا بازی کنید. مثلا با ماست نقاشی کنید یا با خمیر نان شکل درست کنید. این باعث میشه بچه بدون استرس خوردن، با غذاها آشنا بشه.

5. لقمه‌های کوچک و انتخاب محدود: همیشه مقدار خیلی کمی از غذای جدید بدید و بین دو تا انتخاب محدود، بهش حق انتخاب بدید. مثلا “یه قاشق هویج می‌خوری یا یه قاشق نخود فرنگی؟”

لمس آرام و بازی حسی: 4 تمرین موثر خانگی (غیر غذایی)

گاهی قبل از اینکه سراغ غذا بریم، باید دهان رو آماده کنیم. اینجا چندتا تمرین بهتون میگم که خیلی کمک کننده‌ست:

1. ماساژ صورت و اطراف دهان: با فشار ملایم، گونه‌ها، لب‌ها و چونه رو ماساژ بدید. حتما قبلش از بچه اجازه بگیرید.
2. استفاده از مسواک‌های نرم یا ویبره: اول روی دست بچه امتحان کنید، بعد گونه و در نهایت داخل دهان. مسواک‌های ویبره خیلی موثرن.
3. بازی‌های دهانی-حرکتی: فوت کردن شمع، حباب سازی، فوت کردن در نی داخل آب، مکیدن مایعات غلیظ با نی، شکلک درآوردن جلوی آینه. اینا همه عضلات دهان رو تقویت می‌کنن.
4. استفاده از دندان‌گیرها و جویدنی‌های ایمن: اینا به بچه‌ها کمک می‌کنه در طول روز تمرین جویدن داشته باشن.

چه زمانی مراجعه به متخصص ضروری است؟

دوستان عزیز، همیشه میگم زود تشخیص دادن و زود اقدام کردن خیلی مهمه. اما کِی باید حتما پیش متخصص برید؟

• اگه بچه وزن کم می‌کنه یا اصلا وزن نمی‌گیره
• اگه علائم سوءتغذیه دیده میشه
• اگه موقع غذا خوردن مشکل تنفسی پیدا می‌کنه
• اگه شما یا بچه خیلی استرس و اضطراب دارید موقع غذا خوردن
• اگه چند هفته تلاش کردید و هیچ پیشرفتی ندیدید
• اگه این مشکل روی زندگی روزمره و اجتماعی بچه تاثیر منفی گذاشته

یادتون باشه، معمولا یه تیم درمان لازمه. کاردرمانگر نقش اصلی رو داره، اما گاهی نیاز به متخصص اطفال و متخصص تغذیه هم هست.

نتیجه‌گیری

خب دوستای عزیز، رسیدیم به آخر مقاله. امیدوارم تونسته باشم کمکتون کنم بیش حسی دهانی رو بهتر بشناسید. یادتون باشه:

• بیش حسی دهانی یه مشکل واقعیه، نه فقط یه بدغذایی ساده
• زود تشخیص دادن و درمان کردن خیلی مهمه
• کاردرمانی می‌تونه خیلی کمک کنه
• شما هم می‌تونید با راهکارهای خونگی به بچه‌تون کمک کنید

مهم‌تر از همه اینکه صبور باشید. این مسیر ممکنه طولانی باشه، اما ارزشش رو داره. من توی کلینیک باران، بارها دیدم که چطور بچه‌هایی که قبلا فقط یکی دو نوع غذا می‌خوردن، کم کم تونستن طعم‌های جدید رو امتحان کنن و لذت ببرن.

اگه نگران هستید، حتما با یه کاردرمانگر مشورت کنید. ما اینجاییم که کمکتون کنیم. با هم می‌تونیم به بچه‌هاتون کمک کنیم تا از غذا خوردن لذت ببرن و سالم و قوی بزرگ بشن.

سوالات متداول

امیدوارم این مقاله براتون مفید بوده باشه. اگه سوال دیگه‌ای دارید، حتما بپرسید. ما توی کلینیک باران همیشه آماده‌ایم کمکتون کنیم.

برخی از منابع (مقاله بیش حسی دهانی در کودکان):

1. Short report: The role of oral hypersensitivity in feeding behaviors of young autistic children
لینک مقاله: PubMed

2. Oral sensory difficulties
لینک مقاله: milton-keynes

3. Oral Hypersensitivity