آیا کودکان اوتیسم حرف میزنند ؟ این سؤالی است که بارها از من به عنوان یک گفتاردرمانگر پرسیده شده است. به یاد دارم روزی که خانواده کوچک امیرمحمد ۴ ساله با نگرانی به کلینیک ما مراجعه کردند. پدر و مادرش با چشمانی نگران می‌گفتند: “دکتر، پسر ما تشخیص اوتیسم گرفته و هنوز هیچ کلمه‌ای نمی‌گوید. آیا او هرگز قادر به صحبت کردن خواهد بود؟” این نگرانی بسیاری از والدین کودکان مبتلا به اوتیسم است. امیرمحمد پس از شش ماه درمان منظم، اولین کلماتش را بیان کرد و امروز، بعد از دوسال، او جملات کوتاه می‌سازد و می‌تواند نیازهایش را بیان کند.
پاسخ به این سؤال که آیا کودکان مبتلا به اوتیسم صحبت می‌کنند، ساده و قطعی نیست. براساس تحقیقات علمی، اختلال طیف اوتیسم یک طیف گسترده است و توانایی‌های گفتاری در این طیف بسیار متنوع است. برخی کودکان مبتلا به اوتیسم کاملاً روان صحبت می‌کنند، برخی دیگر محدودیت‌هایی در گفتار دارند، و گروهی نیز ممکن است غیرکلامی باقی بمانند. مطالعات نشان می‌دهد حدود ۳۰ درصد از کودکان مبتلا به اوتیسم در سنین پایین غیرکلامی هستند، اما با مداخلات مناسب و زودهنگام، بسیاری از آنها می‌توانند مهارت‌های گفتاری را کسب کنند. تنها درصد کمی از کودکان اوتیسم هستند که ممکن است علی‌رغم تمام مداخلات، هرگز به گفتار کامل دست نیابند.
آیا کودکان اوتیسم حرف میزنند؟ پاسخ کوتاه این است که حدود ۷۰ درصد کودکان مبتلا به اوتیسم با دریافت مداخلات درمانی مناسب و زودهنگام، در نهایت به درجات مختلفی از توانایی گفتاری می‌رسند، اما مسیر و سرعت رشد گفتار در هر کودک متفاوت است.
من همیشه داستان سارا را برای والدین نگران تعریف می‌کنم. سارا دختری ۵ ساله با تشخیص اوتیسم بود که تا ۴ سالگی هیچ کلمه‌ای نمی‌گفت. والدینش تقریباً امید خود را از دست داده بودند، اما با ترکیبی از گفتاردرمانی، کاردرمانی و روش‌های ارتباطی جایگزین مانند تصاویر، سارا شروع به برقراری ارتباط کرد.
نکته مهمی که از کار با سارا آموختم این بود که هر کودک مسیر منحصر به فرد خود را دارد و نباید هرگز تسلیم شد. امروز، سارا جملات کوتاه می‌سازد و می‌تواند احساسات و نیازهایش را بیان کند. این موفقیت‌ها به ما یادآوری می‌کند که با صبر، پشتکار و مداخلات مناسب، پیشرفت‌های چشمگیری امکان‌پذیر است. توصیه می‌کنم تا انتهای این مقاله همراه ما باشید تا با روش‌های مؤثر در کمک به رشد گفتار کودکان مبتلا به اوتیسم آشنا شوید.
مطلب مفید: کودکان اوتیسم چه خصوصیاتی دارند ؟
آیا کودکان اوتیسم حرف میزنند؟ بررسی علمی وضعیت گفتاری
فهرست عناوین این نوشته
- آیا کودکان اوتیسم حرف میزنند؟ بررسی علمی وضعیت گفتاری
- آیا کودکان اوتیسم حرف میزنند یا همه آنها غیرکلامی هستند؟
- اگر کودک اوتیسم من در ۳ سالگی هنوز حرف نمی‌زند، آیا هرگز صحبت خواهد کرد؟
- چرا برخی کودکان اوتیسم که قبلاً حرف می‌زدند، مهارت‌های گفتاری خود را از دست می‌دهند؟
- آیا تکرار طوطی‌وار کلمات (اکولالیا) در کودکان اوتیسم که حرف میزنند، نشانه پیشرفت است؟
- عوامل مؤثر بر مهارت‌های گفتاری کودکان طیف اوتیسم
- منابع
آیا کودکان اوتیسم حرف میزنند؟ این سؤالی است که بسیاری از والدین کودکان تازه تشخیص داده شده با اختلال طیف اوتیسم از من می‌پرسند. پاسخ به این سؤال پیچیده‌تر از یک “بله” یا “خیر” ساده است. توانایی گفتاری در کودکان مبتلا به اوتیسم بسیار متنوع است و به عوامل مختلفی بستگی دارد. در ادامه به بررسی دقیق‌تر این موضوع می‌پردازیم تا درک بهتری از وضعیت گفتاری کودکان اوتیسم داشته باشید.
۱.مهارت‌های گفتاری در طیف اوتیسم متفاوت است؟
اختلال طیف اوتیسم همانطور که از نامش پیداست، یک “طیف” است و مهارت‌های گفتاری کودکان اوتیسم بسیار متفاوت است. برخی کودکان واژگان غنی و جملات پیچیده دارند، در حالی که برخی دیگر ممکن است تنها چند کلمه بگویند یا اصلاً صحبت نکنند. سام، پسر ۶ سالهای که در کلینیک ما درمان می‌شود، می‌تواند درباره موضوعات مورد علاقه‌اش مانند دایناسورها با جزئیات صحبت کند، اما در مکالمات روزمره و بیان نیازهایش مشکل دارد. هر کودک مبتلا به اوتیسم الگوی منحصر به فرد خود را دارد و نمی‌توان پاسخ قطعی برای همه کودکان ارائه داد.
۲. آمار صحبت کردن در کودکان اوتیسم به چه صورت است؟
براساس مطالعات اخیر، حدود ۲۵ تا ۳۰ درصد از کودکان مبتلا به اختلال طیف اوتیسم در سنین پایین غیرکلامی هستند. با این حال، تحقیقات نشان می‌دهد که با مداخلات زودهنگام و مناسب، حدود ۷۰ درصد از کودکان اوتیسم می‌توانند به درجاتی از مهارت‌های گفتاری دست یابند. البته این آمار به دلیل تنوع در شدت اختلال، کیفیت مداخلات درمانی، و تأثیرات محیطی متغیر است. توانایی صحبت کردن کودکان اوتیسم به عوامل متعددی بستگی دارد و نمی‌توان پیش‌بینی دقیقی برای هر کودک ارائه داد.
برای مطالعه بیشتر: علائم هشدار دهنده اوتیسم
۳. تفاوت بین صحبت نکردن و تأخیر در گفتار چیست؟
تأخیر در گفتار به معنای شروع دیرهنگام صحبت کردن است، در حالی که عدم صحبت کردن یا غیرکلامی بودن به معنای فقدان کامل گفتار است. بسیاری از کودکان اوتیسم تأخیر گفتاری دارند و ممکن است در ۳ یا ۴ سالگی شروع به صحبت کنند، در حالی که کودکان با رشد معمولی معمولاً در ۱۲-۱۸ ماهگی اولین کلمات را می‌گویند. نازنین، دختر ۵ سالهای که با تشخیص اوتیسم به ما مراجعه کرد، تا ۴ سالگی هیچ کلمه‌ای نمی‌گفت، اما پس از ۶ ماه گفتاردرمانی فشرده، شروع به بیان کلمات کرد و اکنون جملات ساده می‌سازد. تشخیص زودهنگام و مداخله به‌موقع می‌تواند تفاوت چشمگیری در پیشرفت گفتاری ایجاد کند.
۴. انواع مختلف توانایی‌های گفتاری در کودکان اوتیسم کدامند؟
کودکان مبتلا به اوتیسم از نظر توانایی‌های گفتاری به چند گروه تقسیم می‌شوند: برخی کاملاً غیرکلامی هستند و ممکن است از روش‌های ارتباطی جایگزین مانند تصاویر یا اشاره استفاده کنند. گروهی دیگر گفتار محدود دارند و می‌توانند کلمات یا عبارات ساده را بیان کنند. دسته سوم گفتار روان دارند اما ممکن است در کاربرد اجتماعی زبان مشکل داشته باشند. مریم، یکی از مراجعان ۷ ساله ما، در ۳ سالگی غیرکلامی بود، در ۵ سالگی کلمات محدودی می‌گفت، و اکنون با جملات کامل صحبت می‌کند. این نشان می‌دهد که توانایی‌های گفتاری کودکان اوتیسم می‌تواند با گذر زمان و دریافت خدمات توانبخشی مناسب تغییر کند.
در طول تجربه کار با کودکان مبتلا به اوتیسم، دیده‌ام که هر کودک مسیر منحصر به فردی را طی می‌کند. برخی کودکانی که در ابتدا هیچ کلمه‌ای نمی‌گفتند، با مداخلات مناسب به سطح بالایی از مهارت‌های گفتاری رسیده‌اند. گفتاردرمانی منظم و مداخلات زودهنگام می‌تواند تأثیر شگرفی بر توانایی صحبت کردن کودکان طیف اوتیسم داشته باشد. به عنوان یک گفتاردرمانگر، همیشه به والدین توصیه می‌کنم که هرگز امید خود را از دست ندهند و بدانند که پیشرفت، هرچند کوچک، ارزشمند است.
آیا کودکان اوتیسم حرف میزنند یا همه آنها غیرکلامی هستند؟
خیر، همه کودکان اوتیسم غیرکلامی نیستند. حدود ۷۰ درصد کودکان مبتلا به اوتیسم در نهایت به سطحی از توانایی گفتاری می‌رسند. حدود ۲۵-۳۰ درصد غیرکلامی باقی می‌مانند، اما می‌توانند از روش‌های ارتباطی جایگزین استفاده کنند.
اگر کودک اوتیسم من در ۳ سالگی هنوز حرف نمی‌زند، آیا هرگز صحبت خواهد کرد؟
عدم صحبت کردن در ۳ سالگی به معنای عدم توانایی گفتار در آینده نیست. بسیاری از کودکان اوتیسم دیرتر شروع به صحبت می‌کنند. مداخله زودهنگام و گفتاردرمانی تخصصی می‌تواند شانس رشد گفتار را افزایش دهد. برخی کودکان حتی پس از ۴ یا ۵ سالگی شروع به صحبت می‌کنند.
چرا برخی کودکان اوتیسم که قبلاً حرف می‌زدند، مهارت‌های گفتاری خود را از دست می‌دهند؟
پدیده پسرفت گفتاری در حدود ۲۰-۳۰ درصد کودکان اوتیسم رخ می‌دهد. این کودکان معمولاً تا حدود ۱۸-۲۴ ماهگی کلماتی می‌گویند، اما سپس مهارت‌های خود را از دست می‌دهند. دلایل دقیق آن مشخص نیست، اما می‌تواند با تغییرات عصبی در مغز در حال رشد مرتبط باشد. با مداخله مناسب، بازیابی مهارت‌ها امکان‌پذیر است.
آیا تکرار طوطی‌وار کلمات (اکولالیا) در کودکان اوتیسم که حرف میزنند، نشانه پیشرفت است؟
بله، اکولالیا اغلب مرحله‌ای از رشد زبان در کودکان اوتیسم است. اگرچه تکرار طوطی‌وار به نظر می‌رسد، اما نشان می‌دهد کودک توانایی تقلید صداها و ذخیره اطلاعات زبانی را دارد. با گفتاردرمانی مناسب، بسیاری از کودکان می‌آموزند از این عبارات به صورت کاربردی استفاده کنند و تدریجاً به سمت گفتار خودانگیخته پیشرفت می‌کنند.
عوامل مؤثر بر مهارت‌های گفتاری کودکان طیف اوتیسم
توانایی صحبت کردن در کودکان اوتیسم به عوامل متعددی بستگی دارد که شناخت آنها می‌تواند به والدین کمک کند تا انتظارات واقع‌بینانه‌ای داشته باشند و مسیر درمانی مناسبی را انتخاب کنند. آیا کودکان اوتیسم حرف میزنند؟ پاسخ به این سؤال تا حد زیادی به عواملی بستگی دارد که در ادامه بررسی می‌کنیم. شناخت این عوامل می‌تواند به بهبود مهارت‌های کلامی کودکان طیف اوتیسم کمک شایانی کند.
۱. شدت اختلال اوتیسم و تأثیر آن بر مهارت‌های گفتاری چگونه است؟
شدت اختلال طیف اوتیسم تأثیر مستقیمی بر توانایی‌های گفتاری کودک دارد. در کلینیک ما، سام و مریم هر دو تشخیص اوتیسم دارند، اما با شدت‌های متفاوت. سام با اوتیسم خفیف، در ۳ سالگی شروع به صحبت کرد و اکنون در ۶ سالگی جملات کامل می‌سازد، هرچند در مکالمات اجتماعی مشکلاتی دارد. در مقابل، مریم با اوتیسم شدیدتر، در ۷ سالگی تنها چند کلمه می‌گوید و بیشتر از اشاره و تصاویر برای ارتباط استفاده می‌کند. توانایی گفتاری کودکان اوتیسم معمولاً با شدت سایر علائم اوتیسم مانند مشکلات ارتباطی و رفتارهای تکراری ارتباط دارد.
۲. نقش مداخله زودهنگام در بهبود گفتار کودکان اوتیسم
مداخله زودهنگام یکی از مهم‌ترین عوامل در پیشرفت گفتاری کودکان مبتلا به اوتیسم است. تحقیقات نشان می‌دهد کودکانی که قبل از ۳ سالگی خدمات گفتاردرمانی و کاردرمانی دریافت می‌کنند، پیشرفت چشمگیرتری در مهارت‌های زبانی دارند. نازنین، دختر ۴ سالهای که در ۲ سالگی تشخیص اوتیسم گرفت و بلافاصله درمان را شروع کرد، اکنون می‌تواند نیازهای اساسی خود را با کلمات بیان کند، در حالی که کودکانی با شرایط مشابه که درمان را دیرتر شروع کرده‌اند، پیشرفت کندتری داشته‌اند. گفتاردرمانی تخصصی اوتیسم همراه با روش‌های مبتنی بر بازی و تقویت مثبت، می‌تواند تأثیر قابل توجهی بر رشد گفتار کودکان طیف اوتیسم داشته باشد.
۳. آیا محیط و تعاملات اجتماعی بر رشد گفتار اثر گذار است؟
محیط و تعاملات اجتماعی نقش مهمی در رشد گفتار کودکان اوتیسم دارند. محیط‌های مناسب برای تقویت گفتار شامل:
- محیط‌های ساختارمند با روتین‌های مشخص
- فضاهای کم‌محرک بدون آشفتگی صوتی و بصری
- محیط‌های غنی از تعاملات اجتماعی هدفمند
- فضاهای آموزشی که از علایق کودک استفاده می‌کنند
در مقابل، محیط‌های نامناسب شامل:
- محیط‌های پر سر و صدا و شلوغ
- فضاهای با تحریکات حسی زیاد
- محیط‌هایی که کودک را منزوی می‌کنند
- فضاهایی که انتظارات غیرواقع‌بینانه از کودک دارند
آیا کودکان اوتیسم حرف میزنند در محیط‌های مختلف به یک اندازه؟ خیر، آنها معمولاً در محیط‌های آرام و آشنا راحت‌تر ارتباط برقرار می‌کنند.
۴. اهمیت تشخیص زودهنگام برای شروع درمان‌های مؤثر
تشخیص زودهنگام اوتیسم می‌تواند تفاوت چشمگیری در پیشرفت گفتاری کودک ایجاد کند. مغز کودکان در سالهای اولیه زندگی انعطاف‌پذیری بیشتری دارد و این “پنجره طلایی” فرصت مناسبی برای مداخلات درمانی است. سام، پسر ۵ سالهای که در ۱۸ ماهگی تشخیص اوتیسم گرفت و بلافاصله درمان را شروع کرد، اکنون می‌تواند با جملات کامل صحبت کند، در حالی که برادر بزرگترش که در ۴ سالگی تشخیص گرفت، پیشرفت کندتری داشته است. علائم هشداردهنده‌ای مانند عدم واکنش به نام، نداشتن اشاره، و عدم تقلید صداها در ۱۲-۱۸ ماهگی می‌تواند نشانه‌های اولیه باشد که نیاز به بررسی دارد. تشخیص زودهنگام اختلال طیف اوتیسم و شروع سریع مداخلات، شانس صحبت کردن کودکان اوتیسم را افزایش می‌دهد.
در طول تجربه کار با کودکان مبتلا به اوتیسم، دیده‌ام که ترکیبی از مداخله زودهنگام، محیط مناسب، و درمان‌های تخصصی می‌تواند معجزه کند. بسیاری از کودکانی که در ابتدا غیرکلامی بودند، با دریافت خدمات مناسب توانسته‌اند به سطوح مختلفی از مهارت‌های گفتاری دست یابند. به عنوان یک گفتاردرمانگر، همیشه به والدین می‌گویم: “هر کودک مسیر خودش را دارد، اما با مداخله مناسب، پیشرفت امکان‌پذیر است.” مهارت‌های ارتباطی کودکان اوتیسم می‌تواند با صبر، پشتکار و درمان مناسب بهبود یابد.
مراحل رشد گفتار در کودکان مبتلا به اوتیسم چگونه است؟
آیا کودکان اوتیسم حرف میزنند؟ و اگر صحبت می‌کنند، مسیر رشد گفتار آنها چگونه است؟ این سؤالی است که بسیاری از والدین از من می‌پرسند. رشد گفتار در کودکان مبتلا به اوتیسم معمولاً الگویی متفاوت از کودکان با رشد معمولی دارد. برخی از این کودکان ممکن است دیرتر شروع به صحبت کنند، برخی الگوهای گفتاری منحصر به فردی داشته باشند، و گروهی نیز ممکن است مهارت‌های گفتاری خود را پس از کسب از دست بدهند. درک این تفاوت‌ها می‌تواند به والدین کمک کند تا انتظارات واقع‌بینانه‌ای داشته باشند و بدانند چه زمانی باید به دنبال کمک تخصصی باشند.
۱. تفاوت‌های رشد گفتار در کودکان نوروتیپیکال و کودکان مبتلا به اوتیسم
رشد گفتار کودکان اوتیسم معمولاً با تأخیر و الگویی متفاوت از کودکان با رشد معمولی (نوروتیپیکال) همراه است. کودکان با رشد معمولی معمولاً در ۱۲ ماهگی اولین کلمات معنادار را می‌گویند و تا ۲۴ ماهگی به حدود ۵۰ کلمه می‌رسند و شروع به ترکیب کلمات می‌کنند. در مقابل، کودکان طیف اوتیسم ممکن است تا ۳ یا ۴ سالگی هیچ کلمه‌ای نگویند یا تعداد محدودی کلمه داشته باشند. سام، پسر ۵ سالهای که با تشخیص اوتیسم به کلینیک ما مراجعه کرد، تا ۴ سالگی فقط ۱۰ کلمه می‌گفت، اما پس از یک سال گفتاردرمانی فشرده، اکنون می‌تواند جملات ۳-۴ کلمه‌ای بسازد. توانایی صحبت کردن در کودکان اوتیسم معمولاً با تأخیر شکل می‌گیرد، اما با مداخله مناسب، پیشرفت امکان‌پذیر است.
۲. علائم هشداردهنده تأخیر گفتاری مرتبط با اوتیسم در سنین مختلف چیست؟
والدین باید علائم هشداردهنده تأخیر گفتاری مرتبط با اوتیسم را در سنین مختلف بشناسند. در ۱۲ ماهگی، عدم بابا گفتن، عدم پاسخ به نام، و فقدان اشاره کردن می‌تواند نگران‌کننده باشد. در ۱۸ ماهگی، نداشتن حداقل ۶ کلمه معنادار و عدم تقلید صداها و حرکات. در ۲۴ ماهگی، عدم ترکیب کلمات و فقدان درک دستورات ساده. در ۳۶ ماهگی، نداشتن جملات ۳ کلمه‌ای و عدم درک مفاهیم ساده. نازنین، دختر ۳ سالهای که به تازگی تشخیص اوتیسم گرفته، در ۱۸ ماهگی هیچ کلمه‌ای نمی‌گفت و به نامش واکنش نشان نمی‌داد، اما والدینش تصور می‌کردند او فقط “دیر زبان باز می‌کند”. تشخیص زودهنگام اختلال طیف اوتیسم و مداخله سریع می‌تواند تأثیر قابل توجهی بر پیشرفت گفتاری داشته باشد.
۳. الگوهای منحصر به فرد گفتاری در کودکان اوتیسم
کودکان مبتلا به اوتیسم اغلب الگوهای گفتاری منحصر به فردی دارند که آنها را از سایر کودکان متمایز می‌کند. اکولالیا (تکرار طوطی‌وار کلمات یا عبارات شنیده شده) یکی از رایج‌ترین این الگوهاست؛ مثلاً کودک به جای پاسخ به سؤال “نامت چیست؟” همان سؤال را تکرار می‌کند. معکوس کردن ضمایر (مثلاً گفتن “تو آب می‌خواهی” به جای “من آب می‌خواهم”) و کلام قالبی (استفاده از عبارات حفظ شده از کارتون‌ها یا فیلم‌ها) نیز شایع است. مریم، دختر ۶ سالهای که در کلینیک ما درمان می‌شود، جملات کامل از کارتون مورد علاقه‌اش را در موقعیت‌های نامرتبط تکرار می‌کند. این الگوها نشان می‌دهد که آیا کودکان اوتیسم حرف میزنند به تنهایی کافی نیست، بلکه چگونگی صحبت کردن آنها نیز اهمیت دارد.
۴. مسیر غیرخطی رشد زبان در برخی از کودکان طیف اوتیسم
رشد زبان در کودکان اوتیسم اغلب مسیری غیرخطی و نامنظم دارد، برخلاف کودکان با رشد معمولی که معمولاً مراحل مشخصی را به ترتیب طی می‌کنند. برخی کودکان طیف اوتیسم ممکن است در یک مهارت زبانی خاص (مثلاً نام بردن اشیا) بسیار پیشرفته باشند، اما در مهارت‌های دیگر (مانند درک دستورات) ضعیف عمل کنند. همچنین ممکن است دوره‌های پیشرفت سریع با دوره‌های رکود یا حتی پسرفت همراه باشد. سام، پسر ۷ سالهای که با تشخیص اوتیسم به ما مراجعه کرد، در ۵ سالگی ناگهان شروع به نام بردن تمام حروف الفبا و اعداد کرد، اما هنوز نمی‌توانست نیازهای اساسی خود را بیان کند. این الگوی نامتوازن رشد زبان، ویژگی شایعی در مهارت‌های گفتاری کودکان اوتیسم است.
۵. چرا برخی کودکان اوتیسم ابتدا شروع به صحبت کرده و سپس مهارت‌های گفتاری خود را از دست می‌دهند
پدیده پسرفت گفتاری در حدود ۲۰-۳۰ درصد از کودکان مبتلا به اوتیسم دیده می‌شود. این کودکان معمولاً تا حدود ۱۸-۲۴ ماهگی رشد گفتاری نسبتاً طبیعی دارند، اما ناگهان کلمات و مهارت‌های ارتباطی خود را از دست می‌دهند. دلایل دقیق این پسرفت هنوز کاملاً مشخص نیست، اما می‌تواند مرتبط با تغییرات عصبی در مغز در حال رشد باشد.
نازنین، دختر ۴ سالهای که اکنون در کلینیک ما درمان می‌شود، در ۱۸ ماهگی حدود ۲۰ کلمه می‌گفت، اما در ۲ سالگی تمام کلمات خود را از دست داد و غیرکلامی شد. پس از یک سال گفتاردرمانی فشرده، او دوباره شروع به استفاده از کلمات کرده است. این نشان می‌دهد که آیا کودکان اوتیسم حرف میزنند می‌تواند در طول زمان تغییر کند و حتی پس از پسرفت، بازیابی مهارت‌ها امکان‌پذیر است.
در طول تجربه کار با کودکان طیف اوتیسم، دیده‌ام که هر کودک مسیر منحصر به فرد خود را در رشد گفتار طی می‌کند. برخی کودکان که در ابتدا غیرکلامی بودند، با مداخلات مناسب به سطح قابل قبولی از مهارت‌های گفتاری رسیده‌اند، در حالی که برخی دیگر همچنان از روش‌های ارتباطی جایگزین استفاده می‌کنند. آنچه برای من به عنوان یک گفتاردرمانگر اهمیت دارد، تمرکز بر توانایی ارتباط است، نه فقط صحبت کردن. توانایی ارتباطی کودکان اوتیسم می‌تواند به روش‌های مختلفی تقویت شود، حتی اگر گفتار شفاهی محدود باشد. به والدین همیشه می‌گویم: “هدف ما ارتباط مؤثر است، خواه از طریق کلمات، تصاویر، اشارات یا فناوری‌های کمکی.”
منابع
- Teaching Nonverbal Autistic Children to Talk
- Will My Autistic Child Ever Be Able to Talk?